Müasir dünyanın qlobal informasiya və inteq­rasiya inkişafı kontekstində cəmiyyətin inkişafı mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi problemləri aktuallaşır, bunun həlli üçün təkcə bu prosesin komponentlərini təhlil etmək yox, həm də onun keyfiyyətini və sürətini müəyyən edən əsas amilləri müəyyən etmək lazımdır.
Buna görə dünyanın əksər ölkələrində cəmiyyətin sosial və humanitar inkişaf siyasəti dövlətin ən vacib istiqamətlərindən biridir, çünki bu inkişaf modeli həm şəxsin, həm də bütün cəmiyyətin potensialının açılmasına yönəlmişdir.
Humanitar inkişafın ictimai həyat sistemindəki təsiri müxtəlif sosial münasibətlərin inkişafını təmin etməkdə özünü göstərir: sosial-əmək, ailə, sosial sinif, ərazi - yaşayış və s. Digər tərəfdən, fərdi və sosial qrupların status qarşılıqlılığı müasir cəmiyyətin humanitar inkişafına da təsir göstərir və iqtisadi, siyasi, sosial və mənəvi sahələrdə özünü büruzə verir. İqtisadi müstəvidə humanitar inkişaf intellektual məhsulun genişlənməsində və iqtisadi davranışın yenilikçi modelində özünü göstərir. Siyasi müstəvidə - fərd azadlığının yüksək səviyyəsinə çatmaq və eyni zamanda özü üçün, ailəsi, yerli icma və ölkə üçün məsuliyyət götürməyə hazırdır. Sosial müstəvidə humanitar inkişaf insanın əsas milli resurs kimi bütün imkanlarının reallaşdırılması üçün şərait yaratmaq deməkdir.
Cəmiyyətin humanitar inkişafının mənəvi sferasında insan və cəmiyyətin dünyagörüşü və dəyər istiqamətləri, mənəvi, intellektual və ideoloji aspektləri xüsusi yer tutur. Dünyagörüşü və dəyər yönümləri fərdin mənəvi inkişafını təmin edən, ictimai şüurunu inkişaf etdirən və müvafiq olaraq bütün sosial inkişafın əsas elementi olan ictimai davranışına təsir göstərən müəyyən fikir, prinsip, mövqe şəklində özünü göstərir. Cəmiyyətin sosial həyatı, insanın təhsil sistemində dünyagörüşünün, baxışlarının formalaşmasına təsir edən dəyər yönümlü sosial sistemdir. Fərdin ümumi dünyagörüşünün yetkinləşməsi ümumbəşəri sosial dəyərlərin və idealların, xüsusən də insanın sosial hüquq və azadlıqlarını, ictimai həyatın sosial sahəsindəki əsas ehtiyaclarını əks etdirir. Müasir cəmiyyətin mənəvi təməllərinin transformasiya prosesləri, bütün cəmiyyətin mənəvi inkişafına, dünya sosial dəyərlərinin yayılmasına, mədəni inkişafın məzmunu və formalarının zənginləşməsinə təsir edə bilməyən inteqrasiya və qloballaşma prosesləri, dünyagörüşünün dəyər təməllərinin yenidən nəzərdən keçirilməsini və yeni dünyagörüşü fəlsəfəsinin formalaşmasını müəyyənləşdirir. Təhsil sistemi bu prosesdə həlledici əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, sosial prosesdə, sosial şəraitin məzmununun müasir şəraitdə zənginləşməsində əhəmiyyətli dərəcədə artan mənəvi mədəniyyətin bir hissəsi kimi fəlsəfi biliklərdə formalaşır.
Buna görə cəmiyyətin dəyər istiqamətlərini dəyişdirmək üçün ilk növbədə təhsildə yeni problemlərə baxılmalı və onlara cavab axtarılmalıdır. Buna ehtiyac, tamamilə fərqli bir təhsil sisteminə ehtiyac olduğuna inanan, müstəqil qərarlar verə bilən və daima axtarışda olmağı bacaran yenilikçi, ixtiraçı və yaradıcı bir şəxsiyyətin formalaşmasına yönəlmək üçün tədqiqatçılar tərəfindən sübut edilmişdir. İnkarçılıq yenilikçi bir şəxsiyyət üçün bir arxetipə çevrilir və öyrənmənin aparıcı məqsədi insanın öz tədqiqat mövqeyinin formalaşmasıdır, yəni təhsil fəaliyyətində yaddaş məktəbindən düşüncə quruluşuna keçid prosesi vacibdir (2).
Bu mövqe yeni təhsil paradiqmasının müasir vəzifələrini həyata keçirmək, yenilikçi bir şəxsiyyətin formalaşması, yaradıcı potensialın inkişafı, insanların qlobal informasiya məkanında həyata hazırlaşması, tənqidi düşüncə və layihə şüurunun mövcudluğunun tam reallaşdırılması üçün dərin potensiala malik bir təhsil dizaynın fəlsəfi modelidir. Şəxsiyyətin formalaşması, ilk növbədə, fəlsəfənin təməlində dayanan əksedici düşüncə ilə təşviq olunur. Nəticə etibarilə təhsil fəlsəfi innovativ təhsilin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
XVIII əsrin ikinci yarısı və XIX əsrin əvvəllərində fəlsəfi təhsil artıq insanın mənəvi təşəkkülünün və özünüinkişafının lokomotivi kimi qəbul edilməyə başlandı. Bu dövrdə fəlsəfə elmi biliklərin ayrı-ayrı sahələrini sintez edir, elmlər sistemində bilik metodları kimi qəbul edilirdi. Buna görə də, təhsilin əsas prinsiplərini formalaşdırmalı və müasir cəmiyyətin humanitar inkişafında əsas rol oynamalıdır.
Müasir fəlsəfə məhz məktəbin (cəmiyyətin) ən yaxşı ənənələrinin öz vasitəsilə dərk edilməsi səviyyəsini və axtarışını həyata keçirilməsi yollarını axtarır.
Pedaqoqun yaradıcılıq fəaliyyəti onun elmi istiqaməti və təhsilinin keyfiyyətinin dərəcəsindən, nisbətən fənnin məqsəd və əsaslarından (onun ontoloji əsasları və qnoseoloji mahiyyəti haqqında), müəllimin maarifçilik ideyasından asılıdır.
Tədris prosesində müəllimə verilən əsas tələb - tədris etdiyi fənnin məqsədi və mənası haqqında geniş təsəvvürlər əsasında şagirdlərin biliklərə yiyələnməsini inkişaf etdirməkdir. Bunun üçün fənn üzrə bütün mövzuların tutumunu saxlamaqla bir cərgəyə düzmək lazımdır. Biliklərin hər bir sahəsi üçün üç aspekt mövcudur: müdriklik aspekti, əməliyyat aspekti və nəhayət, gözəllik aspekti. Bu aspektlər həqiqətin enerjisi kimi bütöv səslənir. Əgər bu aspektlərdən biri olmasaydı, onda bilik yaranmazdı(4).
Tələbə üçün hər cür fəaliyyət yalnız bu şəkildə mədəni hala çevrilir, yaradıcılıq fəaliyyətin məsuliyyətini özündə daşıyır, öz məqsədlərinə nail olmaq üçün özlərinin fikirlərinin dərinliyini dərk edir. Fəlsəfədə gələcəyin müəlliminə tərbiyənin təməli kimi, biliyin hər bir sahəsinin strukturlaşdırılmasının yüksəlməsinin əsası kimi baxmaq lazımdır.
Təhsil fəlsəfəsi tədrislə birbaşa əlaqəsi olmayan digər elmi fənlərdəki ən qabaqcıl tədqiqatlardan istifadə edərək təhsil prosesinin təkamülünə rəhbərlik edir. Təhsil fəlsəfəsi gələcəyin şəxsiyyətinin “obrazını” formalaşdırır və beləliklə pedaqogikanı yeni biliklər, metodlar, texnika, hədəflər ilə istiqamətləndirir və formalaşdırır, daha sonra təhsil prosesi vasitəsilə müəyyən bir nəslin daxili baxış sisteminin əsasını təşkil edir.
Təhsil fəlsəfəsi müxtəlif elmlər üçün inteqrativ əsasdır və onların nailiyyətlərini və problemlərini əhatə edir. Təhsilin fəlsəfəsi, eyni zamanda, fəlsəfi təhlil və əksetmə obyektinə çevrilən təhsilin konseptual formasıdır. Təhsili fəlsəfəsi bütün ictimai-fəlsəfi, nəzəri və tətbiqi cəhətləri əhatə edir.
Təhsil fəlsəfəsininsanın zehni və mənəvi inkişafının mədəni bir mühitdə necə baş verdiyini və təhsil sisteminin bu prosesə necə töhfə verə biləcəyini (və etməli olduğunu) araşdırır.
Beləliklə, təhsil - təhsil fəlsəfəsinin obyektidir, onun predmeti - təhsil sisteminin fəaliyyətinin və inkişafının ən ümumi fundamental prinsipləridir. Təhsil fəlsəfəsi, öz növbəsində, fəlsəfnin təhsil bölmələrindən biridir, əsas vəzifəsi tələbələrin tənqidi düşüncəsini formalaşdırmaq, həyatın dəyərlərini və mənalarını təhlil etmək, bilik prinsipləri üzərində düşünmək və dəyişən həyat şəraitində düzgün həlli tapmaq bacarığıdır. Düşüncənin inkişafı sayəsində ətrafındakı dünyanı daimi bir quruluş kimi deyil, dəyişən və ona daima uyğunlaşma tələb edən bilik qeyri-müəyyənlik sahəsi kimi düşünən yenilikçi insanın meydana çıxması mümkün olur.
“Təhsil Fəlsəfəsi”nin mövzusu təhsilin və təhsil sahəsinin bütün istiqamətlərini əhatə edən dəyər yönümlü, sistematik və məhsuldar olmaqla müstəqil bir elmi, fəlsəfi bilik, vahid bir araşdırma sahəsi kimi başa düşülür. Bundan əlavə, nəzəri və koqnitiv aspektdə təhsil fəlsəfəsi, tədqiqatçılara cəmiyyətin müvafiq sosial təsisatları çərçivəsində sosial təhsil təşkilatlarının yaranması, fəaliyyət göstərməsi, çevrilməsi ilə davamlı inkişaf edən prosesi hərtərəfli məntiqi ilə əlaqəli biliklərə istiqamətləndirən ən ümumi metodoloji görüşlər sistemidir. Bu sistemiin həyata keçirilməsi yalnız müəyyən məlumatların toplanması ilə məhdudlaşmayan, həm də zehni hərəkətləri özündə cəmləşdirən fəlsəfi təfəkkürün formalaşması ilə mümkün olur. Bu da bir çox problemlərin həllində və şəxsin özünüdərk etməsinə kömək edir. İnsan tükənməz və sonsuz olduğu qədər tükənməz varlıqdır və insan varlığının təməlində fəlsəfə dayanır.
Daim təkmilləşən təhsil sistemi kontekstində mədəni təcrübənin ötürülməsi üçün xüsusi təşkil olunmuş sistemlərin yaradılmasına ehtiyac yaranır. Təhsil prosesində, müəyyən mənada bir-birini tamamlayan, ağılla hədəfi müəyyənləşdirən “bilik dünyası” ilə irrasional-intuitiv bilik formaları prosesə böyük təsir göstərən illüziyalar, utopiyalar, miflər, fərdin sosiallaşması stereotipləri mövcuddur. Təhsil fəlsəfəsinin vəzifələrindən biri də gələcəyin insanın imicinin formalaşmasında konkret hədəflərə çatmaq üçün rasional və irrasionalın birləşməsidir.
Təhsil fəlsəfəsi daha çox bilik yönümlü və informativ şəkildə pedaqogikanı yeni bilik, metod, üsul, məqsəd ilə təmin edilən, təhsil prosesi vasitəsilə müəyyən bir nəslin daxili dünyasının formalaşmasında özünə yer tutan “gələcəyin adamı” imicini formalaşdırır. Bununla yanaşı fəlsəfə tam və mütləq bilik verə bilməz, lakin düşüncə növlərinin hər birinə inteqrasiya olunan və aralarında bir əlaqə kimi xidmət edən, məntiqinə təsir göstərən, keyfiyyət, bütövlük və qarşılıqlı əlaqə, tənqidi düşüncə formalaşdıra bilər. Fərdi biliyin bu elementi təkcə elm üçün deyil, hər hansı bir fəaliyyət üçün də son dərəcə zəruridir, çünki məlumatı tənqidi qiymətləndirmədən, təhlil və müqayisə etmədən, ümumiləşdirmədən, hər hansı bir fikri ağlabatan qəbul etmək və ya təkzib etmək mümkün deyil. Tənqidi təfəkkürün formalaşması, insanın şüurlu şəkildə əsaslandırma qabiliyyətinin formalaşmasına təkan verməyən, şəxsiyyətin maraq, həssaslıq, özünəinam, müstəqillik, ünsiyyət, fikir azadlığı kimi xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən bir prosesdir. Müəyyən bir məsələdə öz mövqeyini, eyni zamanda mövcud mövqelərin ən yaxşısını seçmək və əsaslı şəkildə müdafiə etmək və ya yeni fikirlər tapmaq, müasir cəmiyyətin humanitar inkişafının dərəcəsinə və keyfiyyətinə təsir göstərə bilər. Beləliklə, tənqidi düşüncə ən yaxşı sosial yenilikləri qəbul etmək və praktik olaraq tətbiq etməyə deyil, həm də öz yeniliklərini yaratmaq və təqdim etməyə və bununla da öz həyatlarını, cəmiyyətlərini, dövlətlərini və bütövlükdə dünyanı yaxşılaşdırmağa kömək edən innovativ mədəniyyətin formalaşmasında əlaqə rolunu oynayır.
Tənqidi düşüncə ilə yanaşı, fəlsəfi təhsil ümumi dünyagörüş istiqamətlərini, metodik prioritetləri, elmin müxtəlif fəlsəfi sahələrində geniş məlumatlılığı da formalaşdırır, şüuru inkişaf etdirir və istənilən insanın qavrayışını genişləndirir. Bu keyfiyyətlər insana müasir cəmiyyətin sürətli tempi və dəyişikliklərinə uyğunlaşmağa kömək edir, gündəlik həyatda zaman-zaman yaranan problemli halları həll etmək olduqca asanlaşır.
Cəmiyyətdəki köklü dəyişikliklər şəraitində varlığın təməl dəyərlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi, insanın dəyərinin tanınması kimi humanizm fikirlərinin dərk edilməsi və mənimsənilməsi təhsil fəlsəfənin mərkəzi probleminə çevrilir. XX əsrin sonlarından etibarən milli təhsil fəlsəfəsinin yeni bir inkişaf mərhələsinə başlayır, bu müddət ərzində özünü elmi və fəlsəfi biliklərin ayrı, müstəqil bir istiqaməti kimi göstərdi.
Təhsil fəlsəfəsinin məqsədi innovativ cəmiyyətin formalaşması kontekstində təhsilin inkişafındakı müasir meyllər və ziddiyyətlər barədə gələcək mütəxəssislər arasında əlaqə yaratmaq, dünya təhsil sisteminin transformasiyasının əsas istiqamətlərini və müasir dünyada təhsilin təkamül amillərini müəyyənləşdirməkdir.
Müasir insanın təbii imkanları, təhsilin məzmununa keçən texnologiyada, elmdə, elmi və texniki biliklərdə ifadə olunan əhəmiyyətli intellek­tual potensiala yiyələnmiş elmi-texniki informasiya cəmiyyəti şəraitində üzə çıxır. Cəmiyyətin intellektual inkişafı kontekstində təhsilin humanistləşdirilməsi və intellektuallaşmasının vəhdəti getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra amillər, o cümlədən, elmin humanitar və təbiət elmlərinə bölünməsi, texnogen inkişafın naliyyələri zəkanın inkişafı ilə izah olunur.
Təhsil fəlsəfəsində insan tərbiyəsinin mədəniyyət kontekstində nə qədər səmərəli həyata keçirildiyini, yəni nəsildən-nəslə ötürülmə prosesində mədəniyyə-tin insan ölçüsünü nə dərəcədə qoruduğunu anlamaq mümkün olur. Bu baxımdan mədəniyyətin humanist əsaslarını son dərəcə geniş bir şəkildə dərk etmək, yeni dünyagörüşü və cəmiyyətin təhsil istiqamətlərini yaratmaq da mümkündür.
Müasir təhsildə intellektual inkişafı cəmiyyətin rifahı və mənəvi yaxşılaşması həm bütün cəmiyyətin və təhsilin humanistləşməsindən, həm də fərdin özünün mənəvi inkişafı barədə özünüdərk etməsindən asılıdır. Bu baxımdan, müasir təhsil fəlsəfəsinin humanist aspektinin inkişafı aktualdır, burada prioritet yalnız geniş dünyagörüşünə malik olan, peşəkar səriştəni şüurlu əxlaqla birləşdirən, refleksiv bir idrak, özünüdərk, özünüinkişaf və cəmiyyətdə optimal qarşılıqlı əlaqə metoduna sahib olan azad, əxlaqlı, yaradıcı, məsuliyyətli bir şəxsə verilir.
Buna görə də, təhsil fəlsəfəsi həm qlobal ümumbəşəri problemlərin, insanların fərdi maraqlarını dərindən araşdırmağa deyil, həm də onların aralarındakı münasibətdə harmoniya tapmağa çağırılır.
Təhsil fəlsəfəsi, mahiyyət etibarilə “təhsil, tərbiyənin fəlsəfi problemlərinin öyrənilməsi, təhsil, tərbiyə və mənəvi mədəniyyətin sənətkarlıq prosesləri arasındakı dərin əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi, müasir təhsilli şəxsin idealının xüsusiyyətləri, təhsilin innovativ modellərinin qurulması, nəzəri və praktiki tövsiyələrin hazırlanması ilə məşğul olan bilik sahəsidir”(3). Təhsil fəlsəfəsi təhsil və pedaqogikanın əsaslarını, həyatın mədəni aləmində təhsilin yeri, insan və təhsil idealları haqqında anlayış, pedaqoji fəaliyyətin mənası və xüsusiyyətlərini müzakirə edir. Təhsil fəlsəfəsinin metodoloji istiqaməti təhsil böhranının həlli yolları və vasitələri, yeni bir təhsil modeli, yeni alternativ pedaqoji təcrübəni dərk etməyə çalışır.
Beləliklə, təhsil fəlsəfəsi tələbələri müasir həyata daha da yaxınlaşdırır, onlara problemlərinin həllinin müxtəlif üsullarını, təhlilini və həyatda öz möv-qelərini, layiqli, mənəvi davranışları, başqalarını müdrik idarə etmələrini, gerçəkliyi tənqidi qəbul etməyi, dünyanın nöqsanlarına tolerant münasibətini öyrədir. Fəlsəfə fundamental bir elm olmaqla, yalnız dünyanın müəyyən qavrayışını deyil, həm də insanın qlobal və fərdi dəyərlərini formalaşdırır. Fəlsəfənin həyata keçirdiyi kəşflər təbiətdə müxtəlifdir və həm problemlərin yaranmasını, həm də həlli yollarını özündə cəmləşdirir ki, bu da hər kəs üçün müəy-yən bir modeldir. Buna görə fəlsəfə bütün elmi sahələrə daha fəal şəkildə daxil olmalı və müvafiq hüquq, dil, riyaziyyat təbiətşünaslıq və s. mütləq müəyyən bir elm sahəsinin fəlsəfi və metodoloji problemlərini inkişaf etdirilməlidir. Gələcək mütəxəssislər məktəbdən formalaşdırıla bilən fəlsəfi metodologiya və tənqidi düşüncə sahibi olmalıdırlar. Məntiq, etika, ritorika, estetika və s. dərsləri ümumi təhsil məktəblərində, kolleclərdə və texniki məktəblərdə oxumaq üçün çox faydalı ola bilər. Yalnız düşünmək qabiliyyətini inkişaf etdirməyən, eyni zamanda bacarıqlarını praktikada istifadə etmək, ümumbəşəri dəyərlərlə tanış olmaq və fərdi dünyagörüşü formalaşdırmaq, digər insanların düşüncələrini və tolerant qavrayış sənətini öyrədən və s. bu keyfiyyətlərin olması təkcə onlara sahib olan insanların həyatını yaxşılaşdırmayacaq, həm də müasir cəmiyyətin humanitar inkişafının artmasına təsir edəcəkdir.
Təhsil fəlsəfəsi mədəni inkişaf prosesinin tərkib hissəsi olaraq, şəxsiyyət və cəmiyyətin mənafeyi naminə həyata keçirilir və nəsillərin mədəni davamlılığını, insanın sosial-mədəni funksiyalarını yerinə yetirməyə hazırlığını təmin edəcəkdir.

Açar sözlər: cəmiyyət, humanitar, intellektual inkişaf, təhsil, təhsil fəlsəfəsi, innovativ şəxsiyyət.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Abbasov Ə.F. Milli fenomenlərin dərki və şərhində adekvat epistemologiya zərurəti.Müasir fəlsəfə, elm və mədəniyyət: postqeyri-klassik epistemologiya. Respublika konfransının materialları, 18 may 2011-ci il). Bakı-“Elm”,2011.c.275-282.
2. Андрущенко В. Философия образования. - Киев, 2009. - 230 с.
3. Гершунский Б.С. Философское образование XXI века, Москва, 2002.s.91
4. Nəzərov M.H. Pedaqoji təhsilin formalaşmasında fəlsəfənin rolu. Sivilizasiya jurnalı. BAU. Bakı. Cild 5 №3 2016 (31). s.46-50
5. Nəzərov M.H. Müasir dövrdə təhsilin sosialmədəni problemləri. Monoqrafiya Bakı - Mütərcim – 2018, 296 s.
6. Nazarov M.H. Sociocultural fundamentals of education Almaniya. Meldrum. LAP. LAMBERT Academic Publishing 2020. 248 p.

М. Г. Назаров
Роль философии образования в интеллектуальном развитии современного общества

Резюме
В статье исследуется роль философии образования в понимании и усвоении гуманистических идей, таких как признание общечеловеческих ценностей, социальной жизни общества, ценностно-ориентированной социальной системы, влияющей на формирование мировоззрения человека, зрелости общего мировоззрения человека. и социальные права и свободы идеалов, особенно человека, и основные потребности социальной сферы общественной жизни.
Также философия образования ведет эволюцию образовательного процесса с использованием самых передовых исследований в других научных дисциплинах, не имеющих прямого отношения к обучению. Философия образования формирует «образ» личности будущего и тем самым направляет и формирует педагогику с новыми знаниями, методами, приемами, целями, а затем обосновывает систему внутреннего видения определенного поколения через образовательный процесс.

Ключевые слова: общество, гуманитарный, интеллектуальное развитие, образование, философия образования, инновационная личность.

M. H. Nazarov
The role of the philosophy of education in the intellectual development of modern society

Summary
The article examines the role of education philosophy in understanding and mastering humanistic ideas such as reconsideration of the basic values of existence, recognition of human value in the context of radical changes in society, social life of society, value-oriented social system influencing the formation of human outlook. values and ideals, especially the social rights and freedoms of man, the basic needs in the social sphere of public life.
Also, the philosophy of education leads the evolution of the educational process using the most advanced research in other scientific disciplines that are not directly related to teaching. The philosophy of education forms the “image” of the personality of the future and thus directs and forms pedagogy with new knowledge, methods, techniques, goals, and then substantiates the system of internal vision of a certain generation through the educational process.

Keywords: society, humanitarian, intellectual development, education, philosophy of education, innovative personality.