“Rəhbərlik etmək, yəni adamları öyrətmək və
tərbiyələndirmək üçün gərək mənəvi haqqın olsun”

Ulu öndər, Ümummilli lider Heydər Əlirza oğlu Əliyev.

Hal – hazırki dövrdə dövlət idarəçiliyi yalnız o vaxt işləyər ki, orda əməkdaşlıq ruhu hökm sürsün, rəhbər vəzifələri dəqiq müəyyənləşdirsin, hər bir dövlət qulluqçusu isə öz iş yerində uğurunun qeydinə qalsın.
İnsanlar bütün ömür mərhələlərində streslə qarşılaşır və onun mənfi təsiri altında yaşamalı olur. Fəal iqtisadiyyat dövründə bir çox şəxslər ömrünün üçdə bir hissəsini iş şəraitində keçirməli olur. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, gün ərzində yığılan stress insan sağlamlığına, onun şəxsiyyətliliyinə, ətrafdakı insanlarla münasibətinə öz mənfi təsirini göstərir.
Cəmiyyətin yeni dövlət idarəçilik strukturunun təşəkkülü mərhələsində idarəetmə əsasında stress problemi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İdarəetmə fəaliyyətinin çətinliyi, rəhbərin hazirdakı dövrün iqtisadiyyatına xas olan müxtəlif növ dəyişikliklərə psixoloji cəhətdən hazır olması əsas komponentlərindəndir. İdarəetmə subyekti olan hər bir rəhbər şəxsiyyət rəhbərlik etdiyi müəssisənin yüksək səmərəlilik göstəricilərinə nail olmağına yönəldilmiş müddəaları dürüst ifadə edərək, psixoloji cəhətdən dərk etməli, idarəetmədə sağlam düşüncəyə və real idarəçilik münasibətlərinə əsaslanan idarəetmə sisteminə keçməlidir. Müasir rəhbərdə yeniliklərə və dəyişikliklərə adaptasiya olmaq, işdə stress halının qarşısını almaq bacarığı birinci yeri tutmalıdır.
Idarəetmə sistemi elə şərtləri təmin etməlidir ki, bu halda hər bir dövlət qulluqçusu özünün ən əsas vəzifəsini əmək məhsuldarlığının artırılması üçün real imkanlarının fəal sürətdə təşkil edilməsində görsün. Bununla bərabər idarəetmə sistemi özünütənzim və özünütəkmilləşdirmə qabiliyyətlərinə malik olaraq, yüksək səmərəli təşkilatçılıq formalarının və idarəetmə metodlarının, yeni texnologiyaların geniş tətbiq olunmasına yönəlməlidir. [3,s175]
Rəhbərlərdən daha yüksək səviyyəli professionallıq tələb olunur. Məlumdur ki, idarəçilikdə nailiyyət əldə etmək üçün rəhbərə yalnız baza biliklərinə və təcrübəyə malik olması kifayət deyildir, ona görədə o daima özünün stress hallarına hazır olmalı və streslə mübarizə aparmaq bacarığına malik olmalıdır.
Ölkənin müəssisə və təşkilatlarında tamamilə yeni, reallıqla ayaqlaşan, müxtəlif çətin situasiyalardan çıxmaq bacarığına malik olan, düzgün riskə gedən, yaradıcılığından istifadə edən və stress vəziyyətlərindən məharətlə çıxmağı bacaran rəhbərlər bu gün olduqca lazımdır.
“Yaxşı rəhbərlər öz səhvlərindən öyrənir” – XX əsr yazıçısı, marketinq qurusu Cefri Foks özünün “Necə böyük rəhbər olmalı” kitabında yazmışdır. “Yaxşi rəhbər adamlarda entuziazm yaradır. O, tabeçiliyində olanların vəzifəsini yüksəldir, onları mükafatlandırır və tərifləyir. Yaxşı rəhbər adamları özlərinə inanmağa vadar edir, onlarda hər kəs kimi olmadıqlarına, xüsusi seçilmiş olmalarına inam oyadır.” Ən əsası yaxşı rahbər əməkdaşlarına özlərini yaxşı hiss etməkdə kömək edir. [2,s 13]
Hər hansı bir dövlət qurumunun idarə olunması ən əvvəl onun missiyasına uyğun olan məqsədin seçilməsindən başlayır. Seçilmiş məqsəd idarə olunan obyektin missiyasına nə qədər uyğun olarsa, o zaman idarəetmə bir o qədər asan təşkil oluna bilər və daha uğurlu nəticələr verib, stress vəziyyətlərindən uzaqlaşdırar. [6,s 87]
Iyirminci əsrin əvvəllərində idarəetmə nəzəriyyəsinin müxtəlif konsepsiyaları meydana çıxmışdı. F. Teylorun “ Elmi İdarəetməsi”, M. Veberin “İdeal bürokratiya”sı və s. Teylor istismaredici və üzücü sisteminə qarşı insan amilinin idarə olunmasının yeni metodlarını axtarıb tapmağa cəhd göstərmişdir. Fransada elmi idarəetməni geniş yaymaq üçün “Teylor sisteminin fəlsəfəsi” adlı kitabın müəllifi Le Şatalye bu barədə çoxlu fikirlər irəli sürmüşdür. Rusiyada idarəetmə elminin əsaslarını qoyanlardan biri K. Adametski olmuşdur. İyirminci əsrin 20-30 – cu illərdə “insan münasibətləri” adlanan yeni bir nəzəriyyə meydana çıxır, bu da daha zərif üsullarla əməyi yüksəltmək işinə yönəlir. Sonralar L. Lant “Konfliktsiz rəhbər”, V. Q. Polokov “İdarəetmə dünyasında insan” və s. araşdırmaları aparmışlar.
Stress problemi, onun iş fəaliyyətinə təsiri və rəhbərin professional fəaliyyət zamanı işçinin bacarıq və adaptasiya şərtləri haqqında keçmiş dövrlərdə kifayət qədər araşdırmalar aparılıb. Bununla belə bu gün yenə də idarəçilikdə stress problemi öz aktuallığını itirmir. Bu gün yeni tipli dövlət idarəçiliyində stress problemi daha da aktuallaşmışdır. İdarəçilik qərarlarının işlənib hazırlanması və qəbul edilməsi - stressin şəxsi mənbələrini özündə cəmləşdirən kifayət qədər stressli prosesdir. Temperament və xarakterin bəzi şəxsi xüsusiyyətləri idarəçilik qərarları qəbul edərkən əlavə olaraq həm rəhbər, həm də tabeçiliyində olanlar üçün stressə səbəb olur. Məsələn, temperamentin rigidlik və impulsivlik kimi xüsusiyyətləri qəbul edilən qərarın sürət və keyfiyyətinə mənfi istiqamətdə təsir edir. İmpulsiv qərar əsaslanmamış şəkildə erkən qəbul edilir, rigid qərar isə təxirə salınır, rəhbər yalnız bir variant üzərində düşünür və yekun qərar verə bilmir. Xarakterin destruktiv xüsusiyyətləri çox zaman yüksək təşviş, konformluq, eqosentriklik şəklində özünü büruzə verir. Yüksək təşviş: rəhbər daim səbəbsiz şəkildə həyəcanlanır. Bununla əlaqədar olaraq qərar qəbulunu ləngidir. Bu, əlbəttə ki, həm rəhbər, həm də tabeçiliyində olanlar üçün stressə səbəb olur. Konform davranış ona görə təhlükəlidir ki, rəhbər kollektivə tabe olaraq düşünülməmiş, keyfiyyətsiz qərar qəbul edə bilər. Digər sözlərlə, qəbul edilən qərara o, öz şəxsi töhfəsini vermir, yalnız rəhbərin çox zaman dərk və analiz etmədən qəbul etdiyi və öz adından təqdim etdiyi digər insanların fikirləri yer alır. «Mən də hər kəs kimi düşünürəm, hər kəs necə hesab edirsə mən də elə hesab edirəm» — konform qərara nümunədir. Eqosentrik qərar özünün sərt birtərəfliliyilə fərqlənir: «iki fikir vardır - mənim fikrim və yanlış fikir». Belə qərarlar həmçinin əməkdaşlar üçün də potensial stress amili hesab edilirlər. [6,s 65-75]
Dövlət idarəetməsi subyektiv xarakter daşıdığından onun formalaşması və inkişafı üçün insan təfəkkürünün məhsulu olan informasiya, bilik, təşkilatı və normativ resurslar, ideyalar, ekspert qiymətləndirmələri, dövlət qulluqçularının və dövlət idarəetməsində iştirak edənlərin fəaliyyəti kimi elementlər zərurət təşkil edir. [7,s 122-128]Bunlarla yanaşı nəzərə alınmalıdır ki, dövlət idarəçiliyi sistemində idarəetmə fəaliyyətinin zəruri olan daxili qanunauyğunluqları cəmləşir. Bu qanunauyğunluqlar idarəetmə məsələlərində və qərar qəbulunda çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Unutmamalıyıq ki, dövlət idarəçisi insandır və o, təfəkkürünün mənbəyindən istifadə edir. İnsan təfəkkürünü isə tormozlaşdıran amillərdən biridə stress faktorudur.
Xarici ölkə psixoloqlarının tədqiqatlarında stress vəziyyətinin idarəetmə üslubuna təsiri haqqında kifayət qədər araşdirmalar aparılır, onların daha səmərəli olması ilə bağlı nəticələrə gəlinir. [8,s 28] Bu özünü, xüsusilə, dövlət idarəçiliyində fəaliyyətin idarə olunması üslubu ilə bağlı tədqiqatlarda daha kəskin şəkildə göstərir. Dövlət idarəetmə üslubunun psixoloji təhlili kifayət qədər mürəkkəb olmaqla fərqli baxımdan yanaşılan, araşdırılan problemlərdəndir. İdarəetmə üslubu idarəedənin və tabeçilikdə olanların müəyyən davamlı ünsiyyəti, daxili həmrəyliyi şəraitində idarəetmə funksiyasının səmərəliliyini təmin edən fəaliyyət formasıdır. Dövlət idarəçiliyi üslubunun daxili vəhdəti və onun tamlığı digər komponentləri də müəyyənləşdirməklə fəaliyyətin səmərəliliyini yüksəldir, məqsədin reallaşmasına şərait yaradır. Stress vəziyyəti isə idarəetmənin səviyyəsini aşağı salır, onun bütövlüyünü pozur.
Dövlət idarəçiliyi cəmiyyətin ideoloji, siyasi quruluşuna, iqtisadi bazisinə, eləcə də sosial-psixoloji qanunauyğunluqlarına əsaslanmalıdır. Stress vəziyyətinin dövlət idarəçilik üslubuna və idarəetmə prinsiplərinə təsir göstərməsi qaçılmazdır.
İdarəçilikdə stress neçə onilliklərin probleminə çevrilib. Ilk dəfə stress problemini iyirminci əsrin 30 – cu illərində həkim Qans Selye araşdıraraq, belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, “stress halı orqanizmin bütün qıcıqlayıcılara olan adaptasiya üsuludur. Stress insanın təbii davranış reaksiyasıdır və yaranan çətinliklə mübarizə aparmağa təkan verir. Hətta stress kiçik dozalarda xeyirli də ola bilər.” Amma tədqiqatlar göstərir ki, dövlət idarəçiliyində stressin az dozada olması haqqında söhbət belə gedə bilməz.
Stress ingilis sözü olub insanın psixi halətində baş verən gərginlik və sıxıntını bildirir. Yəni insanın gündəlik fəaliyyətində, xüsusi şəraitdə rastlaşdığı çətin və mürəkkəb amillərin yaratdığı psixi gərginliyə stress deyilir. Stress orqanizmin daha çox gözlənilməz halda, birdən – birə, qeyri-adi ekstremal və çətin təsirlərə məruz qalması ilə əlaqədar olaraq baş verir və müxtəlif təzahürlərə malik olur. [1,s 168]
Bir tərəfdən idarəçilikdə stress rəhbərin öhdəsindən gələcəyi işinin effektivliyinə, digər tərəfdən rəhbərin şəxsi keyfiyyətlərinə, subyektiv vəziyyətinə, fiziki və psixoloji sağlamlığına, həmçinin idarəçiliyin müvəffəqiyyətlə icra olunmasına bütövlükdə təsir edir.
Müasir dövrdə idarəçilik istiqamətlənmiş məqsədyönlü fəaliyyətdir. Müasir tələblər idarəçilikdə yüksək keyfiyyətlərə və bacarıqlara malik olan işçi şəxsiyyətləri tələb edir və onların üzərinə ağır yük qoyulur. Bu yükü idarəçilikdə rəhbər işçi daşıyır.
Hər bir professsional fəaliyyət özü ilə stress faktorları daşıyır. Sadəcə fəaliyyətdən asılı olaraq stress özünün kəmiyyət və keyfiyyətinə görə dəyişilir. Stressin həmçinin fiziki, sosial və təşkilatı faktorlarını nəzərdən keçirmək olar. Fiziki faktorlara müəssisədə səliqəsizlik, səs-küy, işıqlandırma,temperatur, şərait və s., sosial faktorlara isə işçilərlə konflikt, rəhbər və işçi arasındakı münasibətlər, başqa təşkilatlarla əlaqə və s., aid etmək olar. Təşkilatı faktorlara planlaşdırılmamış iş saatı, yüksək iş intensivliyi, təcili qərar qəbul etmək, karyera imlkanlarının qalxması və s., daxildir. [5,s 93-95]
Çətin iş şəraitində buraxılacaq səhvlərin sayı artır, səhv nəticələr, işin dəqiqliyinin azalması, psixi prosseslərin fəaliyyətinin zəifləməsi, iradi nəzarətin aşağı düşməsi halları meydana çıxır. Moskva Dövlət Universitetinin professoru A. B. Leonova qeyd edirdi ki, bu hallar meydana çıxdıqda rəhbər işçidə üzərinə düşən işin çoxluğundan yorğunluq və halsızlıq, monotonluq zamanı darıxma, yuxululuq, emosional gərginlik zamanı isə həyacan, əsəbilik və qorxu yaranır.
A.B. Leonavanın sözləri ilə desək, müasir idarəetmədə stress “kədərli zərurətə” çevrilir. Kadr potensialının qorunması, şəxsi sağlamlıq və bütövlükdə sağlam təşkilatın yaranması idarə edənin özündə yaranan stressi idarəetməsi qabiliyyəti ilə bağlıdır. [4,s 75-85]
Dövlət idarəçiliyində rəhbərdən tələb olunan peşəkar təhlil etmək bacarığı, siyasi və sosial erudisiya, işə yaradıcı yanaşma, ünsiyyətçilik, obyektivlik, düzgünlük, ləyaqətlilik və s. yüksək keyfiyyətlər sirf stress faktoru ilə zəifləyir. Cəmiyyətə şərəf və ləyaqətlə xidmət etmək, ədalətli və təmiz vicdanlı olmaq, prinsipiallıq, məsuliyyət hissi və digər yüksək mənəvi keyfiyyətlər rəhbərin peşəkarlığının mühüm şərtlərindəndir.

ƏDƏBİYYAT

1. Ə.S. Bayramov, Ə.Əlizadə. Psixologiya – Bakı 2002 s.168
2. Cefri Foks. Necə böyük rəhbər olmalı- Qanun nəşriyyatı 2015 s.13
3. Самед Сеидов. Психология менеджта – Баку 2000 s.175
4. Леонова А.Б. Комплексная стратегия анализа професесионального стресса: от диагностики к профилактике и коррекции // Психологический журн. 2004. Т. 25. 2. стр. 75-85;
5. Дементий Л.И., Корнев К.И. Копинг-поведение руководителей в условиях профессиональных стрессовых ситуаций // Психология совладающего поведения: материалы Междунар. науч-практ. конф. / отв. ред. Е.А. Сергиенко, Т.Л. Крюкова. Кострома, 2007. стр. 93-95.
6. Горбунова М.,А, Горшкова Л.А. Основы теории управления. Учеб.пособие. Н.Новгород,1998 стр.65-75/87
7. Розанова В.А. Психология управления. Ч. 1-2. М.,1999 стр.122-128
8. Work stress and cardiovascular disease:a life course perspective Loer Broks, A.Bosma,H.Peter,A.Angerer p.28
İstifadə olunan ədəbiyyatlarda səhifələrin ümumi sayı:34

Açar sözlər: fəal iqtisadiyyat, real idarəçilik, səmərəli təşkilatçılıq, konfliktsiz rəhbər, kədərli zərurət, idarəçilikdə stress, professional stress.
Ключевые слова: aктивная экономика, реальное управление, эффективная организационность, безконфликтное руководство, печальная необходимость, стресс управления, профессиональный стресс
Key words: active economics, real estate, efficient organization, unconflict leader, sad necessity, stress management, professional stress

Севиндж Гасанова
Проблема стресса в управленченской деятельности
Резюме
В статье речь идет о стрессогенных факторов в управленческой деятельности. К таким факторам могут быть отнесены физические условия труда, социальные и организационные факторы. В управленческой деятельности, как правило, подразумевается выстраивание структуры управления и взаимодействия с подчиненными такой, в рамках которой каждый элемент функционирует взаимосвязанно и гармонично со всеми другими элементами. Если в гармоничной системе появляется сбой, то это приводит к «системной поломке», называемой стрессом.
Разработка и принятие управленческого решения — достаточно стрессогенный процесс, таящий в себе личностные источники стресса. Некоторые личностные особенности, темперамента и характера при принятии управленческого решения также чреваты лишними стрессами и для руководителя, и для подчиненных. Стресс, профессиональное выгорание достаточно часто возникают в ситуации поверхностного и некачественного планирования. Попытка сделать очень много дел за один раз, плохое планирование рабочего дня, синдром откладывания, изменения в очередности работ, акцент на второстепенных целях и задачах — вот немногие примеры недостаточного качества планирования как собственной работы, так и работы своих подчиненных.

Sevinj Hasanova
The problem of stress in management
Summary
The article deals about stressogen factors in administrative activity. These factors can be attributed to physical working conditions, social and organizational factors. In management activities, as a rule, implies the alignment of the management structure and interaction with the subordinates such of, within the framework of which each element functions interrelated and harmonious with all other elements. If a fault occurs in the harmonious system, then this leads to a «systemic breakdown», called stress.
The development and adoption of a management decision is quite a stressful process, concealing personal sources of stress. Some personal characteristics, temperament and character when making managerial decisions are also fraught with unnecessary stress for both the manager and subordinates. Stress, professional burnout often occur in a situation of superficial and poor-quality planning. Trying to do a lot of things at once, poor scheduling of the working day, postponement syndrome, changes in the order of work, emphasis on secondary goals and objectives - here are a few examples of the lack of quality of planning for their own work, and the work of their subordinates.

"GEOSTRATEGİYA" jurnalı №05 (47) SENTYABR-OKTYABR 2018