Enerji amili yüz illərdir ki, insanların mövcudluğunun davam etdirilməsində ən önəmli və təməl qaynaqlar arasında öz yerini qorumuşdur. Günümüzdə də bu amil öz əhəmiyyətini qorumaqda davam edərək ölkələrin inkişafında əsas strateji rol oynamaqdadır. Bu günə qədər ənənəvi enerji mənbələri enerjiyə olan ehtiyacın əksər hissəsini qarşılamışdır. Ancaq bu mənbələrə hər ölkənin sahib olmaması, idxal, ixrac və tranzitin yüksək maliyyə tələb etməsi, ehtiyatların tədricən azalması və ətraf mühitə dəyən ziyan səbəbindən enerji istehsalında yeni mənbələrə ehtiyac çoxalmışdır. Enerji resurslarının məhdud olduğuna görə hər bir ölkə enerji təhlükəsizliyi problemi ilə qarşılaşır.
Son onilliklərin elmi tədqiqat məhsulu olan “enerji təhlükəsizliyi” anlayışının meydana çıxması bütün tarixi dövr ərzində ayrı-ayrı aspektlərdən qiymətləndirilsə də, vahid konseptual mənada izahlı ifadəsini tapmamışdır.
Beynəlxalq Enerji Agentliyi (BEA) qeyd edir ki, enerji bəşəriyyətin inkişafı və iqtisadiyyatın yüksəlişi üçün olduqca vacib amil olduğundan geniş anlamda “enerji təhlükəsizliyi” dedikdə kifayət qədər olan, adekvat, əlçatan və etibarlı enerji resursları ilə təminat başa düşülməlidir. (5, s. 160-161)
E. Telegina və L. Studenikina tərəfindən hazırlanmış “Enerji təhlükəsizliyi və XXI əsrdə Avrasiyanın energetik inteqrasiyası: Asiya profili” kitabında belə bir tərif verilmişdir ki, enerji təhlükəsizliyi ehtiyacların lazımi həcmdə, tələb olunan keyfiyyətdə və iqtisadi cəhətdən sərfəli qiymətlərlə, həmçinin fövqəladə hallarda minimal vacib ehtiyatlar şəraitində yanacaq-enerji resursları ilə zəmanətli təminatıdır. (12, s. 107)
2030-cu ildə dünya əhalisinin bu gün istehlak etdiyindən 45% daha çox enerjiyə ehtiyac duyacağı düşünülür, bununla bağlı yeni enerji istehsalının artan tələbatı ödəyə biləcəyinə dair narahatlıqlar yaranır. (2, s. 1-2)
Bu baxımdan bərpa olunan enerji növü enerji istehsalında bərpa oluna bilməyən enerjiyə alternativ olaraq ön plana çıxdı. Bütün dövlətlərin enerji ehtiyaclarının müəyyən bir hissəsini öz imkanları hesabına ödəyə bilmək qabiliyyəti müsbət şəkildə qarşılandı, lakin bərpa olunan enerji istehsalı bütün dünyaya yayılmamış və istənilən ölçüyə çatmamışdır. Ancaq müəyyən bir zamandan sonra bərpa olunan enerjinin rolunun əhəmiyyətli dərəcədə artacağını söyləmək səhv olmaz. Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə ətraf mühitin qorunması baxımından da xeyli əhəmiyyətlidir.
Yeni alternativ enerjilərin əvəz etdikləri mənbələrə nisbətən az çirkləndirici olmasına ehtiyac duyulduğundan bərpa olunan enerji təbii olaraq mərkəzi plana keçir. Ən azı dörd onillikdir ki, mövcud olan bərpa olunan enerji mənbələri, ekoloji cəhətdən dağıdıcı və qeyri-insani sayılan mərkəzləşdirilmiş enerji mənbələrinə (məsələn, kömür, nüvə enerjisi) konseptual bir alternativ olaraq getdikcə daha geniş yayılmışdır. (4) Ənənəvi enerji mənbələrinə kömür, neft, təbii qaz və nüvə yanacağı, bərpa olunan enerji mənbələrinə isə su, günəş, külək, biokütlə enerjiləri və geotermal enerji aid edilir. (1, s. 29)
BEA bərpa olunan enerjini “təbii proseslər nəticəsində əldə edilən və istehlakdan daha sürətli bərpa olunan enerji” olaraq təyin edir. (6)
Yenilənə bilən texnologiyaların regional, milli və qlobal səviyyələrdə ətraf mühit hədəflərinə çatarkən enerji təhlükəsizliyinə töhfə verə biləcəyini nəzərə alsaq (7), beynəlxalq əməkdaşlıq platforması rolunu oynamaq üçün 2009-cu ildə IRENA (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Rəsmi Müşahidəçisi) təsis edilmişdir. (9) Bərpa olunan enerji mənbələri hazırda güc və investisiya baxımından sürətlə böyüyür. Qlobal bərpa olunan enerji şüuru rəqəmlərlə göstərilir: 2018-ci ilin sonuna qədər 169 ölkə milli, ştat və ya kənd səviyyəsində bərpa olunan enerji hədəflərini qəbul (ya tətbiq) etdilər. Bundan başqa, 135 ölkə enerji tənzimləmə siyasəti yürüdür. (8)
Bərpa olunan enerji mənbələri şübhəsiz ki, bir ölkənin qlobal enerji bazarlarından daha az az asılı olması və karbohidrogen yanacaq ehtiyatlarından və bahalı nüvə enerjisi texnologiyalarına çıxışından asılı olmayaraq enerji ilə təminat hədəfinə yaxınlaşması üçün ən yaxşı fürsətdir. (11, s. 99)
Bərpa olunan enerji ənənəvi enerji təminatında fasilələr olduğu təqdirdə enerji xidmətlərinin qorunmasına və davamlı təmin olunmasına kömək edərək enerji təhlükəsizliyinin təminində mühüm rol oynayır. Enerji kəsintisi səbəbləri təbii, texnoloji və ya insanın fəaliyyətindən qaynaqlana bilər, misal olaraq hava hadisələrini, kiber hücumları və qlobal bazarın təlatümlərini göstərə bilərik.
Təbii fəlakətlər: Quraqlıq və fırtına kimi ağır hava hadisələrinin daha kəskin və dağıdıcı olacağı proqnozlaşdırılır. Bu hadisələr enerji tədarükünü azalda və ya kəsə bilər və enerji infrastrukturuna ciddi mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, ABŞ-da kəskin hava elektrik enerjisinin kəsilməsinin bir səbəbi olaraq qalmaqdadır.
Kiberhücumlar: Enerji sektoru daha da avtomatlaşdırılır, rəqəmsallaşdırılır və bir-biri ilə əlaqələndirilir. Kiberhücumlar çox rast gəlinəndir və enerji sektoru olduqca müasir və əlaqəli olduğu üçün daha böyük bir təhlükə yarada bilər.
Geosiyasət: Dövlətlərarası qarşıdurmalar enerji təhlükəsizliyini təhdid edə bilər. Məsələn, 1973-cü il neft böhranı, OPEK-in ABŞ-a tətbiq etdiyi embarqo ilə nəticələndi. Yanacaq istehsal edən ölkələrdəki siyasi qeyri-sabitlik enerji qiymətlərinə bilavasitə təsir göstərir.
Yanacaq qiymətlərində dalğalanmalar: Yanacaq qiymətlərindəki dəyişikliklər (məsələn, iqtisadi və ya digər amillərlə əlaqəli) bir dövlətin və ya cəmiyyətin yanacaq almaq qabiliyyətinə təsir edərək enerji təhlükəsizliyini təhdid edə bilər.
Uzunmüddətli iqlim dəyişiklikləri: Havanın istiləşməsi, suyun temperaturu və suyun mövcudluğu kimi ətraf mühit şəraitinin dəyişməsi enerji sistemlərində stressə səbəb ola bilər.
• Temperaturun yüksəlməsi havanın süni yolla soyudulmasına (kondisionerlərdən istifadə) olan tələbatı artırır və bu da yayda enerjiyə olan tələbatın əhəmiyyətli dərəcədə artmasına təsir göstərir.
• Su enerji istehsalı üçün lazımdır. Hidroelektrik sistemlər axından asılıdır və bəzi elektrik istehsal sistemlərinin soyutma üçün suya ehtiyacı var. Azalmış yağıntı və ya artan su temperaturu, elektrik stansiyasının gücünü məhdudlaşdıraraq tədarükə təsir edə bilər. Qar əriməsi (yəni yazda ərimə və axma vaxtı) hidroelektrik sistemlərin pik istehsalını dəyişdirir.
Enerji sistemləri hər zaman pozuntulara məruz qala bilər, iqtisadi inkişaf üçün enerjidən istifadə ilə bağlı potensial imkanlara təhlükələr artır: hava hadisələrinin intensivləşməsi və getdikcə daha çox şəbəkələşən enerji sistemlərinə qarşı geniş miqyaslı kiberhücumların sayı artır. Bu təkamül yeni enerji texnologiyaları, planlaşdırma və tətbiqetmələrdəki tendensiyaları və zəif nöqtələri anlamağı vacib edir.
Arzu olunan səviyyəyə hələ çatılmasa da, enerji istehsalında bərpa olunan enerjinin payı və bu baxımdan şüur zamanla artır. Məsələn, Dünya Enerji Şurasının məlumatlarına görə, bərpa olunan enerjinin ilkin enerji təminatındakı payı 1993-cü ildə 12%, 2011-ci ildə isə 13% olmuşdur. (10) İqlim və Enerji Həlləri üçün Mərkəzin hesablamalarına görə bərpa olunan enerjinin enerji təminatındakı payı 2017-ci ildə 17,1 % olmuşdur. (14) BEA-nın verdiyi məlumatlara əsasən qlobal elektrik istehsalında bərpa olunan mənbələrin payı 2019-cu ilin birinci rübündə 26%-dən 2020-ci ilin birinci rübündə təxminən 28%-ə yüksəlmişdir. (16) Əvvəllər, əsasən bərpa olunan enerjiyə hidroelektrik enerjisi çərçivəsində baxılsa və digər mənbələr vahid başlıq altında toplanılsa da, indi isə geniş əhatədə baxılır. Buna görə bərpa olunan enerji mənbələrini bir-bir qısa şəkildə nəzərdən keçirək.
Minilliklədir ki, yer üzünə istilik və işıq verən günəş sonsuz bir enerji mənbəyi kimi bilinir. Günəş enerjisi dünyada ən əlverişli mənbələrdən biridir və xüsusilə, günəşli ərazilər üçün daha perspektivlidir. Dünyaya günəşdən çata bilən şüaların kiçik bir hissəsinin belə enerjiyə çevrilə bilməsi bəşəriyyətin enerji ehtiyaclarını böyük ölçüdə qarşılaya bilər.
Digər bərpa olunan enerji mənbəyi olan külək müxtəlif yollarla enerji istehsal etmək üçün hava axınlarının gücündən istifadə edir. Şübhəsiz ki, külək dünyanın hər yerində olur, ancaq küləyin vacib bir enerji mənbəyi olaraq qəbul edilməsi üçün müəyyən bir intensivliklə əsməli və daha çox davamlı olmalıdır. Belə xüsusiyyətlərə sahib yerlərdə quraşdırılmış külək turbinləri ilə ucuz enerji istehsal etmək mümkündür və bir çox dövlətlər son illərdə enerji ehtiyacının əhəmiyyətli bir hissəsini küləkdən əldə etməyə başlamışlar. Bu enerji mənbəyindən istifadəyə görə Almaniya dünya ölkələri arasında birincidir. Külək enerjisi həm də digər alternativ enerji mənbələrinə nisbətən maya dəyərinə, ekoloji təmizliyinə və tükənməzliyinə görə ən perspektivlisidir. Almaniya, İspaniya və Danimarka kimi Avropa ölkələrinin külək enerjisinin istehlak edilməsi sahəsində addımlarını digər ölkələr yaxından izləyirlər. (3)
Su elektrik enerjisi çərçivəsində ən çox tanınan bərpa olunan enerji növüdür. Hidravlik enerji, dalğa enerjisi, qabarma-çəkilmə enerjisi və okean (termik) enerjisi kimi mövzuları araşdırmaq səmərəlidir.
Bərpa olunan başqa bir enerji növü, yerin müxtəlif dərinliklərində mövcud olan, müxtəlif minerallar və kimyəvi maddələr ehtiva edən nüvənin istiliyi ilə qızdırılan su, buxar və qazların enerjisi olan geotermal enerjidir. Hava şəraitindən təsirlənməmək, birbaşa istifadə etmək, bir çox istifadə sahəsinə sahib olmaq və kifayət qədər davamlı olmaq kimi səbəblər geotermalı bərpa olunan enerji növü kimi fərqli bir yerə çıxarır.
Bərpa olunan enerji daxilində bəhs edilməli olan başqa bir mövzu da biokütlə enerjisidir. Günəş enerjisini istənilən şəkildə saxlayan bioloji materiallar və tullantılar biokütlə enerjisi istehsalı üçün istifadə edilə bilər. Biokütlə enerjisi dünyanın ən geniş yayılmış bərpa olunan enerji növüdür və yaxın dövrlərdə istilikdən elektrik istehsalına, nəqliyyat vasitəsi yanacağından mövcud neft-kimya məhsullarının istehsalına qədər geniş bir sahəyə sahib olması gözlənilir. (15)
Artıq bəzi Avropa ölkələrində əhalinin sıx yaşadığı yerlərdə zibilləri emal etməklə ondan enerji alınır. Zibillərin yandırılmasından alınan enerji hesabına ətrafdakı yaşayış məntəqələri istilik və elektrik enerjisi ilə təmin edilir. Yandırılmış tullantıların qalıqlarından isə gübrə kimi torpaqların münbitliyini artırmaq məqsədilə geniş istifadə olunur.
Bərpa olunan enerjinin istixana qazı emissiyası profilinə görə daha sərfəli olmasına baxmayaraq digər texnologiyalar kimi də ətraf mühitə təsiri var. Külək və günəş enerjisi seyrək yanacaqdır və geniş ərazilərə ehtiyac duyur. Qurudakı külək stansiyalarının inşası quru sahələrini tısbağalar, quşlar, yarasalar və s. kimi canlıların təsirlərinə qarşı tədbirləri zəruri edir. Külək və günəş işığı fasiləsiz olduğu üçün əsas enerji mənbəyi rolunu oynayacaqları təqdirdə depolanmalıdır. Külək turbinlərinin ömrü təxminən 20-26 ildir, bundan sonra inşaatında istifadə olunan polad, sement və digər materiallar təkrar emal edilməli və ya lazımi qaydada utilizasiya olunmalıdır. Bu təsirlər, bir ölkənin enerji balansında bərpa olunan enerjinin iştirakının mənfi ekoloji təsirlər yaratması deməkdir. (17)
Yanacaq növlərinin şaxələndirilməsi, fasilələrin bərpası, xarici tədarüklərdən asılılığın, qiymət dəyişkənliyinin minimuma endirilməsi və davamlılığın qorunması komponentlərinin hamısı elektrik enerjisi istehsalı üçün bərpa olunan enerji mənbələrinin istifadəsi ilə dəstəklənir. Bərpa olunan enerjilər, yuxarıda göstərilən enerji təhlükəsizliyinin beş ölçüsündən ən az üçü üçün perspektivləri yaxşılaşdırır.
Azərbaycan bərpa olunan enerji mənbələrinin yüksək potensialına malik olan ölkələrdəndir. Belə ki, ölkəmizdə iqtisadi cəhətdən əlverişli və texniki cəhətdən istifadəsi mümkün olan bərpa olunan enerji mənbələrinin potensialı 26 940 MVt, o cümlədən, külək enerjisi üzrə 3 000 MVt, günəş enerjisi üzrə 23 040 MVt, bioenerji potensialı 380 MVt, dağ çaylarının potensialı 520 MVt həcmində qiymətləndirilir.
Azərbaycan külək enerjisi qurğularının tətbiqi baxımından əlverişli şəraitə malik ölkələrdən biridir. Xüsusilə, ölkənin Abşeron yarımadası, Xəzər dənizi sahili zolağı və şimal-qərb hissəsində olan adalar, Azərbaycanın qərbində Gəncə-Daşkəsən zonası və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur-Culfa ərazisi bu baxımdan əlverişli ərazilərdir.
Azərbaycanın təbii iqlim şəraiti də günəş enerjisindən istifadə etməklə, elektrik və istilik enerjisinin istehsalını artırmağa geniş imkanlar açır. Belə ki, günəşli saatların miqdarı il ərzində Azərbaycanda 2400-3200 saatdır, yəni Azərbaycan ərazisinə düşən günəş şüalarının miqdarı digər ölkələrlə müqayisədə üstünlük təşkil edir ki, bu da günəş enerjisindən istifadənin tətbiqinə sərmayələrin cəlb edilməsinin səmərəlilik meyarlarından biri kimi qiymətləndirilə bilər. Günəş enerjisindən istifadənin inkişafı Azərbaycanın bir çox rayonlarında enerji problemini qismən həll edə bilər.
Azərbaycanda biomaddələrin aşağıdakı mənbələri mövcuddur: yanma qabiliyyəti olan sənaye tullantıları, meşə təsərrüfatı və ağac emalı sahələrinin tullantıları, kənd təsərrüfatı məhsulları və üzvi birləşmə tullantıları, məişət və kommunal sahələrinin tullantıları, neft və neft məhsulları ilə çirklənmiş sahələrdən alınan tullantılar.
Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal tullantılarının tərkibinin çox hissəsini biokütlə maddələri təşkil edir. Həmin biokütlə maddələrindən elektrik enerjisinin istehsalında istifadə olunan bioqaz, biomaye və bərk biokütlənin alınması mümkündür. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında hər il tullantıların zərərsizləşdirilməsi poliqonlarına 2,0 milyon tondan çox bərk məişət və istehsalat tullantıları atılır. Bakı və ölkənin iri sənaye şəhərlərində ictimai binaların qızdırılmasındakı çətinlikləri bərk məişət və istehsalat tullantılarının emal edilməsi qismən aradan qaldıra bilər.
Yer qatından çıxan istilik (geyzerlər, palçıq vulkanları) bir çox ölkələrdə sənaye, kənd təsərrüfatı, məişət və kommunal sahələrdə və təbabətdə geniş istifadə olunur. Azərbaycan Respublikasının ərazisi termal sularla zəngindir. Bunlar Böyük və Kiçik Qafqaz dağları, Abşeron yarımadası, Talış dağ-yamac zonası, Kür çökəkliyi və Xəzəryanı-Quba ərazisi kimi geniş sahələrdə yayılmışdır. Göstərilən ərazilərdə olan termal suları istifadəyə cəlb etməklə, məişətdə və digər sahələrdə istilik enerjisinə olan ehtiyacın bir hissəsini ödəmək mümkündür.
Azərbaycan Respublikasının ümumi enerji sistemində su-elektrik stansiyalarının istehsal gücünün xüsusi çəkisi hazırda 17,8 faiz təşkil edir. Ölkədə indiyə qədər istifadə edilməmiş hidroenergetika ehtiyatlarının mənimsənilməsi üçün geniş imkanlar var. Su-elektrik stansiyalarının tikintisi nəticəsində sel suları tənzimlənir, ekoloji cəhətdən təmiz elektrik enerjisi istehsal edilir və yeni suvarma sistemləri yaradılır. Azərbaycan Respublikası ərazisindəki çaylar kiçik su-elektrik stansiyaları üçün əlverişlidir. (13)
Enerji resursları ilə zəngin olmasına və dünyada enerji resurslarının ixracatçısı kimi tanınmasına baxmayaraq Azərbaycan Respublikasında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə də diqqət edilir.
Ölkəmizdə bərpa olunan enerji potensialından səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə atılmış əsas addımlardan biri 2004-cü ildə "Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı"nın qəbul edilməsi olub. Proqramın qəbulu bərpa olunan enerji mənbələrinin istifadəsində köklü dəyişikliklərin həyata keçirilməsinə və ölkəmizin bu sahədəki potensialının dəyərləndirilməsinə geniş imkanlar yaratdı.
Bu məqsədlə Azərbaycan 10 iyun 2009-cu il tarixində yeni yaradılmış Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyinə qoşulub. (18) 10 noyabr tarixində isə Sənaye və Energetika Nazirliyinin Alternativ Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinin (indiki adı Energetika Nazirliyi yanında Bərpa Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyi) təsis edilməsi barədə fərman imzalanıb. (20)
Azərbaycanın ümumi elektrik enerjisi istehsalı gücü 7516 MVt, iri su elektrik stansiyaları daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələri üzrə elektrik stansiyalarının gücü 1278 MVt-dır ki, bu da ümumi gücün 17%-ni təşkil edir. Hidroenerji gücü 1135 MVt (22 ədəd stansiya, 12-si kiçik su elektrik stansiyası), külək enerjisi gücü 66 MVt (5 stansiya, 1-i hibrid), bioenerji gücü 38 MVt (2 stansiya, 1-i hibrid), günəş enerjisi gücü 37 MVt (9 stansiya, 1-i hibrid) təşkil edir. 1 ədəd hibrid elektrik stansiyasında (Qobustan) külək – 2,7 MVt, günəş – 3 MVt və bioenerji – 1 MVt əsaslı qurğular quraşdırılıb. Naxçıvan Muxtar Respublikasında ümumi gücü 24 MVt olan 3 günəş elektrik stansiyası istismar edilir. İri su elektrik stansiyaları daxil edilmədən bərpa olunan enerji mənbələri üzrə qoyuluş gücü 2019-cu ildə 166,3 MVt olmaqla ümumi elektrik enerjisi istehsalı gücünün 2,2%-ni təşkil edib.
2019-cu ildə respublika üzrə istehsal edilən elektrik enerjisi 26,1 milyard kVt·saat olub ki, bunun da 1,9 milyard kVt·saat-ı bərpa olunan enerji mənbələrinin payına düşüb. İl ərzində külək elektrik stansiyalarında 105,4 mln. kVt·saat, günəş elektrik stansiyalarında 44,2 mln. kVt·saat, bərk məişət tullantılarının yandırılması zavodunda isə 195,9 mln. kVt·saat elektrik enerjisi istehsal olunub. Bərpa olunan enerji mənbələrindən istehsal olunmuş elektrik enerjisi ümumi istehsalın 7.3%-ni təşkil edib. Kiçik su elektrik stansiyalarında (ümumi güc 25,3 MVt) enerji istehsalı 53,6 milyon kVt·saat təşkil edib.
İri su elektrik stansiyaları daxil edilmədən bərpa olunan enerji mənbələrindən istehsal olunmuş elektrik enerjisi 2019-cu ildə 399,1 milyon kVt·saat olmaqla ümumi elektrik enerjisi istehsalının 1,5%-ni təşkil edib. Bu stansiyalar, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasında fəaliyyət göstərən 20 MVt-lıq günəş elektrik stansiyası, 2018-ci ildə “Azərişıq” ASC tərəfindən istismara verilən 50 MVt gücündə külək elektrik parkı ölkə iqtisadiyyatının və əhalisinin elektrik enerjisi ilə təminatında və enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Eyni zamanda elektrik enerjisinin istehsalı üçün istifadə olunan təbii qaz və digər resurslara da ciddi şəkildə qənaət edilməkdədir.
2030-cu ilə qədər elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrinin payının 30%-ə çatdırılması əsas hədəf kimi müəyyənləşdirilib. Bu hədəfə nail olmaq üçün dövlət investisiyası ilə yanaşı, özəl, o cümlədən xarici investisiya hesabına yeni istehsal güclərinin istifadə verilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir.
“Azərbaycan Respublikasının energetika sektorunda islahatların sürətləndirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 may 2019-cu il tarixli 1209 nömrəli Sərəncamı ilə Energetika Nazirliyinə bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin təşviq edilməsi, bu sahədə əlverişli investisiya mühitinin yaradılması və özəl sahibkarlıq fəaliyyətinin dəstəklənməsi tədbirlərinə dair təkliflərin hazırlanaraq təqdim edilməsi tapşırılıb.
Eyni zamanda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində qanunvericilik bazasının formalaşdırılması məqsədi ilə adıçəkilən sərəncamla “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun layihəsinin hazırlanması barədə tapşırıq verilib. Müvafiq sahədə dövlət siyasətinin əsas məqsədlərini, dövlətin vəzifələrini, təşviqedici mexanizmləri və digər əsas məsələləri özündə ehtiva edən qanun layihəsi hazırlanıb. Qanunvericiliyin hazırlanmasında dövlət qurumlarının, məsləhətçi şirkətin, beynəlxalq şirkətlərin və maliyyə təşkilatlarının nümayəndələri yaxından iştirak edib. Sahənin inkişafının təmin edilməsi üçün bərpa olunan enerji mənbələri potensialına malik ərazilərin müəyyənləşdirilməsi və prioritetləşdirilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilib. Ümumi gücü təqribən 750 MVt olan 8 ərazi müəyyənləşdirilib, 3 sahədə pilot layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər görülür.
“Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində pilot layihələrin həyata keçirilməsi tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 5 dekabr tarixli 1673 Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında külək və günəş enerjisi üzrə elektrik stansiyalarının tikintisi ilə bağlı pilot layihələrin həyata keçirilməsi və icrasının əlaqələndirilməsi məqsədilə Komissiya yaradılıb.
Təqdim edilmiş təkliflərin səmərəliliyi və xüsusi ilə də qiymət təkliflərinin ölkəmizdə külək və günəş enerjisi üzrə mövcud olan topdan satış qiymətləri çərçivəsində olduğu nəzərə alınaraq, 2020-ci ilin 9 yanvar tarixində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetində Energetika Nazirliyi ilə Səudiyyə Ərəbistanının “ACWA Power” və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Masdar” şirkətləri arasında bərpa olunan enerji üzrə pilot layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı İcra müqavilələri imzalanıb. Müqavilələrə uyğun olaraq “ACWA Power” şirkəti ilə 240 MVt gücündə külək, “Masdar” şirkəti ilə isə 200 MVt gücündə günəş stansiyalarının tikintisi ilə bağlı pilot layihələr icra ediləcək. Külək və günəş enerjisi layihələri üzrə ümumilikdə, təxminən, illik 1,4 mlrd. kvt·saat elektrik enerjisinin istehsalı proqnozlaşdırılır. (19)
Kömürdən günəşə, odundan neftə qədər geniş bir enerji qaynağına sahib olmaq və ya bunlara ən ağlabatan yollarla çatmaq bütün ölkələrin enerji təhlükəsizliyi siyasətinin ilk və əsas prinsipidir. Ənənəvi enerji mənbələri kimi təyin olunan karbohidrat yanacaqları və nüvə enerjisinin bəzi iqtisadi, siyasi, hərbi, ekoloji və sosial təhlükəsizlik problemlərinin olması, bərpa olunan enerjiyə yaxından marağın artmasına səbəb olmuş və bu tendensiyanın davam edəcəyi də tamamilə gözlənilən və təbiidir. Bərpa olunan enerjinin yaxın və ya orta müddətdə enerji istehsalının hakim qüvvəsinə çevrilə biləcəyini və karbohidrat yanacaqların taxtını ələ keçirəcəyini söyləmək həddən artıq nikbinlik olardı. Buna baxmayaraq enerji istehsalında bərpa olunan enerjinin payı tədricən artır. Bərpa olunan enerji enerji təhlükəsizliyində potensial oyun dəyişdiricisi sayılır.
Beləliklə, yerləşdiyi əlverişli coğrafi mövqe və iqlim şəraiti Azərbaycanda ekoloji cəhətdən təmiz alternativ enerji mənbələrindən geniş istifadə edilməsinə imkan verir. Bu, istilik elektrik stansiyalarında yandırılan böyük miqdarda yanacağa qənaətlə yanaşı, ətraf mühitə atılan zərərli tullantıların miqdarını da xeyli azaldar. Ölkənin təbii potensialından istifadə etməklə alternativ enerji mənbələrinin elektrik və istilik enerjisi istehsalına cəlb edilməsi elektroenergetikanın gələcək inkişaf istiqamətlərində mütərəqqi dəyişikliklər etməyə imkan yaradar. Respublikamızın təbii potensialından istifadə etməklə alternativ enerji mənbələrinin elektrik və istilik-enerjisi istehsalına cəlb edilməsi elektroenergetikanın gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə əsas verir.
Energetikanın inkişafı, hələlik, başlıca olaraq bərpa olunmayan enerji mənbələrinə, yəni karbon tərkibli və ya uran yanacaqlarına əsaslanır. Bu mənbələrin ekoloji çatışmazlığı qeyri-ənənəvi (alternativ) bərpa olunan ekoloji təmiz enerji mənbələrindən daha geniş istifadənin tədqiqini tələb edir.
Azərbaycanda hazırda energetika ilə bağlı müxtəlif yeni layihələr hazırlanır, həyata keçirilir. Eyni zamanda, köhnə elektrik stansiyaların gücünün daha da artırılması işləri nəzərdə tutulub.
Açar sözlər: Enerji, enerji təhlükəsizliyi, alternativ və bərpa olunan enerji, Azərbaycan Respublikası
Ədəbiyyat siyahısı
1. Yaşar Demirel, Energy: Production, Conversion, Storage, Conservation, And Coupling, Springer, Belin, 2012, 416 p.
2. Gal Luft, Anne Korin, Energy Security: In the Eyes of the Beholder, Energy Security Challenges for the 21st Century: A Reference Handbook, Santa Barbara Praeger Security International, California, 2009, 341 p.
3. Hal Marcovitz, Can Renewable Energy Replace Fossil Fuels?, Reference Point Press, San Diego, 2011
4. Harjanne A, Korhonen JM. Abandoning the concept of renewable energy, Energy Policy, 2019
5. İnternational Energy Agency, World Energy Outlook 2007-Global Energy Prospects: Impact of Development in China and India, ch. 4, The World’s Energy Security, Paris, 2007, 663 p.
6. International Renewable Energy Agency (IRENA), A New World, The Geopolitics of the Energy Transformation, Global Commission on the Geopolitics of Energy Transformation,2019 https://geopoliticsofrenewables.org/assets/geopolitics/Reports/wpcontent/uploads/2019/01/Global_commission_renewable_energy_2019.pdf
7. Ölz S, Sims R, Kirchner N. Contribution of Renewables to Energy Security. Paris: OECD/IEA; 2007
https://www.iea.org/publications/freepublications/publication/so_contribution.pdf
8. REN21, Renewables 2019 Global Status Report, Paris: REN21 Secretariat; 2019 https://www.ren21.net/wp-content/uploads/2019/05/gsr_2019_full_report_en.pdf
9. Scholten D, Bosman R. The geopolitics of renewables: Exploring the political implications of renewable energy systems, Technological Forecasting and Social Change, 2016
10. World Energy Council, World Energy Resources: 2013 Survey, WEC, İngiltere, 2013
11. Zhao H. Energy security: From energy independence to energy interdependence, In: Zhao H, editor, The Economics and Politics of China's Energy Security Transition, 1st ed. London, UK: Academic Press; 2019, 394 p.
12. Телегина Е. А. , Студеникина Л. А. Энергетическая безопасность и энергетическая интеграция в Евразии в ХХI веке: азиатский профиль, Москва: Информ-Знание, 2006, 223 с.
13. http://anl.az/down/meqale/ses/2010/may/120338.htm
14.https://www.c2es.org/content/renewableenergy/#:~:text=Renewables%20made%20up%2017.1%20percent,come%20from%20wind%20and%20solar
15. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/276249
16. https://www.iea.org/reports/global-energy-review-2020/renewables
17.https://www.intechopen.com/books/renewable-energy-resources-challenges-and-applications/energy-security-and-renewable-energy-a-geopolitical-perspective
18. https://www.irena.org/newsroom/articles/2009/Jun/IRENA-welcomes-Azerbaijan-as-93rd-Signatory
19.https://minenergy.gov.az/az/alternativ-ve-berpa-olunan-enerji/azerbaycanda-berpa-olunan-enerji-menbelerinden-istifade
20. https://president.az/articles/40895
Summary
THE ROLE OF ALTERNATIVE AND RENEWABLE ENERGY SOURCES IN ENERGY SECURITY
In 2030 the world's population is expected to need 45% more energy than it consumes today, raising concerns that new energy production could meet growing demand. Against this background, renewable energy comes to the fore as an alternative to non-renewable energy in energy production. The article deals with the role and dangers of alternative and renewable energy in energy security, as well as the potential of alternative and renewable energy in the Republic of Azerbaijan.
Key words: Energy, energy security, alternative and renewable energy, the Republic of Azerbaijan
РОЛЬ АЛЬТЕРНАТИВНЫХ И ВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
Резюме
Ожидается, что в 2030-ом году населению мира потребуется на 45% больше энергии, чем оно потребляет сегодня, что вызывает опасения по поводу того, что новое производство энергии может удовлетворить растущий спрос. На этом фоне возобновляемые источники энергии выходят на первый план как альтернатива невозобновляемым источникам энергии в производстве энергии. В статье рассматриваются положительные и отрицательные аспекты альтернативных и возобновляемых источников энергии для обеспечения энергетической безопасности, а также потенциал альтернативных и возобновляемых источников энергии в Азербайджанской Республике.
Ключевые слова: Энергетика, энергетическая безопасность, альтернативные и возобновляемые источники энергии, Азербайджанская Республика.
