İQTİSADİYYATIN SUBYEKTİV “ALƏMİ”: İQTİSADİ MƏDƏNİYYƏT

Post image

Əvəz Bayramov
İqtisad elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

E-mail:[email protected]

GİRİŞ
İctimai şüurda iqtisadi mərkəzçiliyinin dominant mövqe tutması, gələcəklə bağlı strateji baxışlar sistemində “birölçülü” yanaşmanın mütləqləşdirilməsinə gətirib çıxardı. Artıq strateji hədəflərin (dayanıqlı inkişaf nöqteyi – nəzərindən) seçilməsi və bu hədəflərə aparan yolun konsept – dəyər məzmunluluğu sırf iqtisadi səciyyə daşı­maq­­dadır. Cəmiyyət həyatının bütün sahə və sferalarında həyata keçirilən funksional fəaliyyətin nəticələri, birmənalı olaraq iqtisadi anlamda şərh edilir. İqtisadi təfəkkür – ümumcəmiyyət miqyasında hər cür fəaliyyətin əsas qiymətləndirici instansiyasına çevrilmişdir.
Bazar terminalogiyası –universal ifadə tərzinə qədər populyarlaşmış, xeyir/şər, ədalətli/ədalətsiz və s. anlayışları, ümumiyyətlə sosiumun (oxu:millətin) varoluşunu gerçəkləşdirən, onun inkişafının dayanıqlılığının təminatında fundamental rol oynayan dəyər-konseptlər sistemi yararsız “hala gətirilmişdir”.
Heç şübhəsiz, bu günkü dünyada, xüsusilə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə “salxım” formasında meydana çıxan problemlər kompleksinin qaynaqlandığı əsas mənbələrdən biri məhz “yararsız hala salınmış” dəyər - konseptlər sistemidir. Bu aspektdən problem çox geniş əhatə dairəsinə, çoxlaylı mürəkkəb struktura malikdir. Bu yazıda bizim əsas məqsədimiz problemin konseptual sərhədlərini müəyyənləşdirmək, müqayisəli formada iqtisadi mədəniyyətin həlledici (inkişaf prizmasında) əhəmiyyət kəsb etdiyini əsaslandırmaqdan ibarətdir. İnkişaf etmiş ölkələrin – iqtisadi mədəniyyət prizmasından – müqayisəsində S. Hampden –Turner və A. Trampenans “Kapitalizmin 7 mədəniyyəti” əsərində gəlinən qənaətlərə istinad edilmişdir.


İqtisadi artım: gözlənilən gələcəyə sivil baxış
2008- ci il böhranı, həm qlobal iqtisadi “hakimiyyətə” sahiblənmiş qlobal kapitala, həm də inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq əksər milli iqtisadiyyatlara iqtisadi artımla bağlı problemə ənənəvi (oxu: industrialist; modernist) baxışın potensiyasının “tükəndiyini”, prosesin (iqtisadi artım) praqmatik faydası olmayan “labirintə” düşdüyünü və özünün “fiziki sərhədlərinə” çatdığını bütün təfərrüatı ilə “başa saldı”.
“Xalis” iqtisadi anlamda tərtib edilmiş artım modellərinin effektivlik dərəcəsi, ələlxüsus ayrıca götürülmüş bir ölkə iqtisadiyyatında, dönmədən azalmağa başladı. Təfsilata varmadan, qeyd edək ki, yaranmış situasiyanın konseptual təhlilindən alınan əsas (oxu:yeganə) qənaət ondan ibarətdir ki, artım prosesi – ümum cəmiyyət miqyasında qarşılıqlı bağlılığın dəyər tutumundan funksional asılılıqdadır.
Belə ki, iqtisadi artımın sosial – ekoloji proyeksiyasının sinxronluq, proporsionallıq və ədalətlilik dərəcəsi – iqtisadi artımın dayanıqlılığını təmin edən əsas fundamentdir. Eyni zamanda, cəmiyyətdə real şəkildə qərarlaşmış sosio-mədəni identikliyi, dəyərlər sisteminin ziddiyyətli yaxud harmonik bütövlüyü və s. iqtisadi artımın “yaradıcı mexanizmləri” keyfiyyətində çıxış edirlər.
Daha konkret ifadə: iqtisadi artımın həm reallaşması, həm də ümümcəmiyyət miqyasında effektiv proyeksiyası – iqtisadi mədəniyyətin “daxili” təbiətindən və dəyərlər sisteminin gerçəkliyə yaxud gerçəkliyin dəyərlər sisteminə adekvatlıq dərəcəsindən birbaşa asılılıqdadır.

Şəkil 1. İqtisadi artımdan rasional gözləmələrin mahiyyət fərqliliyi
Sxemdən də göründüyü kimi, iqtisadi artımın gerçəkləşməsi və ondan gözlənilənlər, birmənalı olaraq cəmiyyətin keyfiyyətcə yenişləşməsini özündə ehtiva edir. Keyfiyyət yüksəlişini konkret məna ilə yükləyən isə sosio-mədəni sferadır.
Başqa sözlə, “iqtisadi mərkəzçiliyin” arsenalı öz – özülüyündə keyfiyyət yüksəlişinə rəvac vermir. Kəmiyyət çoxalmasının keyfiyyətə keçidi də, bir proses olmaq etibari ilə sosio-mədəni sferadan qaynaqlanır...
Beləliklə, artımın (oxu:tərəqqinin, inkişafın) yekun yaxud uzunmüddətli strateji hədəfi cəmiyyət tipinin keyfiyyətcə yüksəlişinə nail olmaqdan ibarətdir. İqtisadi sferada artım prizmasından mənaformalaşdıran əsas həlqə dəyər – konseptlər sistemidir. Və bu sistem, həm ümummədəniyyətin iqtisadi proses üzərindəki proyeksiyasında, həm də “iqtisadi mədəniyyətin” mövcudluğunda yer alır. Bu aspektdən, “iqtisadi mədəniyyət” fenomeni xüsusi önəm kəsb edir.

İqtisadi mədəniyyət anlayışı...
Bir sıra tədqiqatlarda, [8] mədəniyyəti – sözün tam mənasında “...insan fəaliyyətinin təşkili və inkişafının spesifik üsulu” kimi dəyərləndirirlər. Yəni, davranışın dəyər tutumu, norma və normativləri, fərd→dövlət və insan→təbiət münasibətlərinin mənayaradan qaynağı, spesifik çoxfunksiyalı sosial institut və s. əhatə edən altsistem (cəmiyyətin) keyfiyyətində səciyyələndirilir.
Bu aspektdən, iqtisadi mədəniyyətin konseptual məzmunu, istənilən halda inteqral xarakter daşıyacaqdır. İ. Minervin yazır ki, “...iqtisadi mədəniyyət ənənəvi və innovativ biliklərin, sosial – mənəvi dəyərlərin, insanların əmək fəaliyyəti və iqtisadi davranışını tənzimləyən norma və dəyərlərin məcmusudur”[3].
Bu qəbildən olan baxışlarda sistemlilik daha qabarıq şəkildə təzahür edir:
- İqtisadi mədəniyyət – iqtisadiyyatın subyektiv “dünyası”nı formalaşdırır;
- Konseptual məzmunluluğun əsas qaynağı, dəyər – konseptlərin məcmusudur (aksiologiya);
- İqtisadiyyatın “yaddaşı” keyfiyyətində çıxış etməklə zaman modusları arasında bağlılıq formalaşdırır.
- Və nəhayət iqtisadi fəaliyyətin (davranışın) spesifik təzahürünü doğurur.

Şəkil 2. İqtisadi mədəniyyət:sillogist baxış.
Qeyd: (↑) yüksəlişi

Antropoloji aspektdən mədəniyyət “... cəmiyyəti təşkil edən insanların ənənəvi təfəkkür tərzi və davranışlarının məcmusudur”[9, s.35].
Antoloji nöqteyi – nəzərdən isə, mədəniyyəti – onun özünəxas patternlər sistemindən, idrak üsullarından çıxış etməklə öyrənmək və anlamaq lazımdır.
Aksiologiya mədəniyyəti maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusu kimi interpretasiya edir.
İqtisadi mədəniyyət:
1) Ayrıca götürülmüş fərdin sosiallaşmasının keyfiyyət xarakteristikasıdır. İnsanın – təsərrüfat fəaliyyətində “iqtisadi” sosiallaşması funksiyasını yerinə yetirir.
2) Təsərrüfat prosesinə insani “sima” əxz edir. “İqtisadi insan”ı dəyərcə “insaniləşməyə” təhrik edir.
3) İqtisadi fəaliyyətin mental modelini formalaş­dırır; iqtisadi “yaddaş”ın mövcudluğunun və kon­kret situasiyalarda aktivləşməsinin təminatçısıdır.
4) Sosio- iqtisadi inkişaf sürətinin tezlik dərəcəsi yaxud ləngiməsi iqtisadi mədəniyyətin “davranış tərzindən” funksional asılılıqdadır.
5) İqtisadi davranış modelini məna ilə “yükləyən” dəyər konseptlər sisteminin rezervuarıdır.
6) Növbələşən situasiyaların hərəkət tezliyinə adekvat şəkildə gələcək inkişafın təminatı nöqteyi – nəzərindən daha çox effekt verə biləcək dəyərlər və normaların seçimini həyata keçirir.
7) Yeni davranış modellərinin formalaşdığı “çoxluq” keyfiyyətində çıxış edir.
8) İqtisadi azadlığın qərarlaşma səviyyəsini əks etdirir.
9) Milli iqtisadi təfəkkürü formalaşdıran iki əsas sütundan biridir.
Milli iqtisadi təfəkkür = iqtisadi mədəniyyət +milli mentalitet. İqtisadi mədəniyyət – iqtisadi davranışın mental modelini formalaşdıran, daima dinamikada olan, zamanca, “dəyişən sabitlik” xarakterinə malik, mürəkkəb strukturlu inteqral yaranışdır.

“Mədəni relyativizm” konsepsiyası...
Ümumiyyətlə, iqtisadiyyat → mədəniyyət ikiliyinin “davranış” tərzinin interpretasiyası sferasında ən populyar olan yanaşma “mədəni relyativizm” konsepsiyasıdır. Hər şeydən əvvəl, qeyd edək ki, relyativizm – latın mənşəli anlayışdır: nisbilik anlamanı daşıyır. Relyativizm – fəlsəfi prinsip olmaqla müxtəlifliklərin (sosiomədəni, koqnitiv, təbii və s.) öz aralarında və ətrafla münasibətlərinin interpretasiyasını verir.
Onun, tədqiqat prinsipi kimi ictimai – sosial elmlərdə (o cümlədən, iqtisadiyyatda) istifadəsinin mümkünlüyü birmənalı qiymətləndirilmir.
Bu aspektdən, üzdə olan iki yanaşma mövcuddur:
1) Relyativizm – obyektivizmin inkarıdır. Hər şey, o cümlədən, həqiqət də nisbidir [1, s.6].
2) Relyativizmin tətbiqi təsərrüfat sisteminin mahiyyyət çalarları ilə əsaslandırılır. Təsərrüfat sistemi “...Çox sayda müxtəlif cinsli və asılı olmayan dəyişənlərin funksiyasıdır”. Buna görə də, təsərrüfat sisteminin özü “...hərəkətlidir, müxtəlifcinslidir, ziddiyyətlidir, dəyişkəndir və müəyyən anlamda qeyri – müəyyəndir” [5, s.7-8].
Mədəni relyativizm konsepsiyasına görə, əvvəla, hər bir xalqın (mədəniyyətin) özünə xas inkişaf üsulu vardı və o, universal statusda təqdim olunan “...inkişafın mərhələli – təkamülçü trayektoriyasına heç də hər zaman uyğun gəlmir” [7]. Yəni, inkişafın yeganə (vahid) yolu yoxdur.. Bu aspekt P.Sorokinin, N. Danilevskinin, O. Şpenqlerin əsərlərində də yer almaqdadır; ikincisi, tarixin Morqan dövrləndirilməsi (vəhşilik →barbarlıq→sivilizasiya) yalnışdır və birmənalı olaraq avropa... amerika mərkəzçiliyi kontekstindən çıxış edir.
“...Mədəniyyətlərin sayı qədər ədalət, hüquq və gözəlliyin fərqli təzahürlərinin mövcudluğunu qəbul etmək lazımdır”. Yəni, nihilizm deyil, dözümlülük nümayiş edilməlidir [9]. Üçüncüsü, mədəniyyət – etnomilli mədəniyyətdir, unikaldır və müqayisəyə gəlmir; Dördüncüsü, kənar (“yabançı”) təsirlə qərarlaşmış ənənələri, həyat tərzini, təfəkkür və davranış modellərini dəyişdirməyə edilən cəhd mədəniyyətin eroziyasına və hətta, bəzi situasiyalarda məhvinə səbəb olur. İqtisadi, sosial yaxud mədəni inkişafın doğru yolunun seçimi yalnız o halda müvəffəqiyyətlə sonuclana bilər ki, sosiuma xas olan mədəniyyətin “daxilindən” qaynaqlansın.
İqtisadi mədəniyyətin məna yaradan funksiyası nöqteyi – nəzərindən iki yanaşma ola bilər:
1) Etatizm; iqtisadiyyat – hökumət tərəfindən idarəedilir/ tənzimlənir və bu yönümdə istifadə edilən ənənəvi və yeni formalar- norma kimi qəbul olunur.
2) Dəyəryönümlü yanaşma/cəmiyyət; Bütün sosial məqsədlərin reallaşması mərkəzi requlyator olmadan həyata keçirilir. Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz yönümdə yeni hesab edilə biləcək cərəyan meydana çıxmışdır: kommunitarizm! Bu cərəyan – həm anqlosakson “eqoizmini”, həm də sosialist “eyniləşdirməni” inkar edir. Həmçinin, hesab edilir ki, sosial elmlərin, ələlxüsus iqtisad elminin aksioloji neytrallığını qəbul etmək yanılmadır.
Kommunitarizmi – özünəxas dəyərtutumu nöqteyi – nəzərindən yapon mentallığına daha yaxın hesab etmək olar. İndividiumun “heç kim” olduğu bir ortamda iqtisadi “vətənpərvərlik” ideyasının təlqin edilməsi o qədər də mürəkkəb sayılmamalıdır. Həm də, ona görə ki, kommunitarizm – birmənalı olaraq sosio – mədəni identikliyin tam şəkildə qərarlaşdığı bir cəmiyyətdə reallaşa bilər. Və, bu aspektdən yapon cəmiyyətini örnək kimi səciyyələndirmək mümkündür.
Beləliklə, iqtisadi mədəniyyət – çoxlaylı, mürəkkəb struktura malik olan, iqtisadiyyat və sosiologiyanın sintezindən qaynaqlanan, real məzmunlu sosio-iqtisadi inkişaf prosesində mühüm rol oynayan sosial fenomendir. İqtisadi mədəniyyət – iqtisadi münasibətlər sisteminin həm “bətnində” yer alır, yəni iqtisadi hərəkətə münasibətdə endogen amil kimi çıxış edir, həm də ona ekzogen təsirin elementləri sırasına daxil olur. “... Bütün təsərrüfat prosesləri həmişə reduksiya olunmayan “mədəni” komponentlə” [10,s.45] bütövləşir. Həmçinin, “... iqtisadi mədəniyyət – digərləri kimi (siyasi, hüquqi, fiziki və s.) mədəniyyətin bir “növü” deyil, həmçinin ümumi mədəniyyətin – bütövlükdə iqtisadi sfera və iqtisadi münasibətlər üzərində proyeksiyasıdır” [4, s.136] .
Bu aspektdən, qeyd edək ki, iqtisadiyyatın pozitiv → normativ bölgüsünün nəzəri təxəyyülün “sərhədlərindən” kənara çıxmadığı bütün çılpaqlığı ilə ortalıqdadır: ortodoksların “pozitiv” dedikləri şey – mahiyyətcə “normativ” adlandırdıqlarının reallaşma prosesində təzahür formasından qeyri bir anlam daşımır. Yəni, “necədir”i doğuran proses, “necə olmalıdır” dan başlanan prosesdir.

İqtisadi mədəniyyət: gerçəkliyin konseptual məzmunluluğu
İqtisadi mədəniyyətlər arasındakı fərqlilik – dəyərlərin “mübarizəsi” və ziddiyətliliyindən doğan təbii – məntiqi nəticədir. Bu aspektdən aksiomatik məna kəsb edən əsas təsbit ondan ibarətdir ki, sərvətyaratma yaxud sərvət toplama, eləcə də rifah halının yüksəlişi dəyərlərin harmoniyasından qaynaqlanır ki, bu harmoniyaya nail olmaq problemi də çox mürəkkəb xarakter daşıyır.
Eyni zamanda, “harmoniya” – fərqli mədəniyyətlərdə fərqli konfiqurasiyada meydana çıxır. Araşdırmalarımız da, göstərir ki, sözügedən müxtəlifliyin əhatə dairəsi mədəniyyətlərin sayı qədərdir. Yəni, dəyərlərin həm mühümlülük (konkret cəmiyyətlərdə) dərəcəsi aspektindən qradasiyasında, həm də harmoniyasına nail olma prosesinin dəyişənlər çoxluğuna münasibətdə “eyniyyətdə” olan olması ehtimalı edilən iki ölkə (cəmiyyət) yoxdur. Başqa sözlə, “harmoniyaya” çatma prosesi sırf milli səciyyə daşıyır...
Həmçinin, qeyd etdiyimiz müxtəlifliklər arasında yaxşı/pis seçimi aparmaq da mümkün deyildir. Mədəniyyətlər – sadəcə olaraq, müxtəlifdirlər. Sonrakı səhifələrdən də görünəcəyi kimi, mədəni müxtəliflik iqtisadi inkişafla bağlı eyni yaxud oxşar nəticələrə gəlməyə imkan verir. İnkişaf etmiş ölkə statusu – müxtəlif mədəni sistemlərdə gerçəkləşir/gerçəkləşə bilər.
Antropoloqlar [2] sözügedən fərqliliyin qiymətləndirilməsi üçün 7 kriteriya irəli sürürlər: Qayda istisnalar; individiumun idarəedilməsi üsulu; konstruktsiya; proseslərin sinxronlaşdırılması;rəhbərliyin seçimi; şansların bərabərliyi; ətraf aləmə baxış;
Hesab edirlər ki, bu fenomenlər universal dəyərlər sistemi yaratmaqla mədəniyyətin iqtisadi situasiyaya təsirini qiymətləndirməyə imkan verir.
Bir sözlə: Mədəniyyət – cəmiyyətin rifah halının və sərvətin fundamental bazası kimi çıxış edir. Həmçinin, bu sistemin reallaşdırılması da 7 universal dəyərə istinadla baş tutur: analiz/sintez; individualizm/kollektivizm; xarici/daxili idarəetmə; ardıcıllıq/sinxronluq; nailiyyət (şəxsi)/təyinat; bərabərlik/ierarxiya.
İnkişaf etmiş ölkələrdə formalaşmış iqtisadi mədəniyyətlərin qarşılıqlı müqayisəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən (həm inkişafa münasibət, həm də birgə yaşayış qaydaları prizmasından) 11 göstəricidən istifadəni məqsədəuyğun sayırıq (bax.cədvəl 1.). Və,bu sıraya Azərbaycan gerçəkliyinin qabarıq şəkildə təzahür edən dəyərlərini də daxil etdik.

Cədvəl 1.
İqtisadi mədəniyyətlərin müqayisəli qiymətləndirilməsi


Cədvəldəki müqayisədən göründüyü kimi, inkişaf etmiş ölkələrin hər birinin özünə xas iqtisadi mədəniyyəti mövcuddur. Hər şeydən öncə, qeyd edək ki, Böyük Britaniyanın ABŞ-la eyni modelə aid edilməsi, əslində “eynilik” anlamına gəlmir: Fərqliliklər kifayətqədərdir. Ümumiyyətlə, libe­ral yanaşma, ələlxüsus, ABŞ liberalizmi nöqteyi – nəzərindən, Kanada və Avstraliyada da yer almaqdadır.
Liberal dəyərlərin sistemli şəkildə yayıldığı əsas ölkə - ABŞ – dır. Bu ölkənin iqtisadi mədəniyyəti yüksək sistemlilik keyfiyyətli ilə diqqəti cəlb edir.
Məcmu fəaliyyətin əksər sferalarında (təkcə iqtisadi deyil) dəyərcə qiymətləndirmə və ümumiyyətlə, ifadə tərzi bazar terminalogiyasından qaynaqlanır.
Neoliberalizmin 3 maksimumu – maksimum mənfəət, maksimum hakimiyyət, maksimum istehlak – amerikan ictimai – fərdi həyatının mənasını təşkil edən əsas prinsiplərdir. Mənfəət və onun maksimum artımı bütün problemlərin “açarıdır”. Amerikan liberalizmin məna tutumunun yığcam ifadə forması: Cəmiyyət – fərdlərdən ibarətdir. Əsas olan individual mənafelərdir. Ümumi – ictimai nemətlər – mənasızlıqdır. Qanunlar əsasdır, hamı və hər kəs üçün eynidir. Xüsusi mülkiyyət “müqəddəsdir” (oxu:toxunulmazdır).
Amerikan milli təfəkkürü üçün fakt – həm obyektivdir, həm də kontekstdən “azaddır”. Hadisə və proseslərdə faktın müşahidə edildiyi kontekst nəzərə alınmır. Məsələn, 1992 – ci ildə Ermənistanı blokadaya almış Azərbaycana qarşı 907 – ci düzəliş qəbul edildi. Amma... kontekstə ümumiyyətlə, diqqət yetirilmədi. Ermənistan Azərbaycanın ərazisini işğal etmiş və iki ölkə arasında müharibə gedirdi.
Dünya tarixində görünməmiş bir yanaşma ortalığa qoyulmuşdur: Müharibə edən ölkələr arasında nəqliyyat əlaqələri ola bilərmi? Artıq, 29 ildir ki, hər il Amerika prezidenti 907-ci düzəlişin qanuni qüvvəsini dayandırır... Torpaqlar da artıq azad olunub, nəqliyyat əlaqələrinin formalaşdırılması üzərində intensiv iş gedir...
Lakin, 907- ci düzəliş olduğu kimi qalmaqdadır. Yəni, bu artıq bir ölkə mədəniyyətinin spesifikası deyil, sözün bitdiyi məqamdır.
Göründüyü kimi, fakt →kontekst cütlüyü ABŞ-da məntiqi antinomiya kimi çıxış edir.
Obyektivizmi – mütləq dəyər kimi qəbul edən amerikan təfəkkürü üçün “gələcək” önəmli deyildir. Əsas olan “indi”dir, “bugün”dür. Amma, Yaponiyada olduğu kimi, “əbədi indi” yox, konkret “indi” – təqvim sərhədləri olan zaman modusu! Və, çox “uzaqda olan” gələcəyə aparacaq əsas amil də bu gün əldə edilən mənfəətin maksimumluq dərəcəsidir.
Beləliklə, qısaca şəkildə ifadə etsək. Amerikan gerçəkliyi (iqtisadi həyat) individualizm → universalizm→ obyektiv qayda üçlüyü üzərində bərqərardır: obyektiv qayda = universalizm +praqmatizm (Amerikan praqmatizmi).
Eyni zamanda, ierarxiya çox mühümdür və yuxarıdan aşağıya qədər bürokratiya ilə çulğalaşmışdır. Belə bir dəyər sistemini formalaşdırmağın kökündə individualizmin mütləqləşdirilməsi meyli dayanır.
Eyni zamanda, o da məlumdur ki, “izafi” individualizm – anarxiya doğurur... Bu prosesin önlənməsi “izafi” bürokratikləşməni əsas dəyər – konseptə çevirir.
Yaponiyada eləcə də, Çində Asiyanın Yeni Sənaye ölkələrində - əsas ağırlıq milli – mental dəyərlərin üzərinə düşür. Məsələn, bu ölkədə ierarxiya – “simasız” bürokratik qurum kimi deyil, ailə formatında interpretasiya olunur. Yəni, Amerikadan, və bütövlükdə kollektiv Qərbdən fərqli oalraq, Yaponiyada bürokratiyanın mexaniki quruluşu yox, üzvi konstruktsiyası formalaşmışdır.
İqtisadi mədəniyyətin mahiyyət çalarları baxımından Yaponiya – unikal ölkə hesab edilə bilər...
- Cədvəldə də, verildiyi kimi, sosial qaydaların mahiyyətində istisnaların harmoniyası dayanır. Qaydalar – sabit deyil, kamilləşməyə doğru daimi dinamikadadır.
“Obyektiv yanaşma” anlayışı, ümumiyyətlə, işlədilmir. Yapon dilində... “obyektiv” sözü... yoxdur.
- Sosio – iqtisadi məqsədlər – həqiqətdən üstündür. Yapon iqtisadi təfəkkürü – həqiqəti... axtarmır... ona relyativist çərçivədə yanaşır. Həqiqət – diskussiya predmetidir;
- Yeganə inkişaf etmiş ölkədir ki, ağalıq → tabeçilik münasibətlərində hər hansı bir dəyişiklik baş verməmişdir. Lakin, ağalıq → tabeçilik münasibətlərinə ailə dəyərləri “yüklənibdir” : Uşaq → valideyn münasibətləri ilə məzmun “eyniliyində” şərh olunur.
- Hakimiyyət hər şey →Fərd heç kimdir.
- Zamana münasibət – bütün təfərrüatı ilə “əbədi indi” yanaşmasını xatırladır. Yəni, “keçmiş” və “gələcək” müstəqil zaman modusları kimi qəbul edilmir. “Əbədi indi” – elə öz – özlüyündə “gələcəyin” aktuallığını ehtiva edir. Yapon təfəkkürü – “gələcəyə” çox ciddi yanaşır. Amma... ümumilikdə, görünən o ki, əsas çıxış nöqtəsi – millilikdir. Həqiqətən də, millət – fövqəlzamandır. Zaman modusları ilə bölünə, parçalana bilməz.
- Həm cəmiyyətdə, həm də iqtisadi sferada ierarxiklik maksimum səviyyədədir: Hətta ABŞ – dan da yüksəkdir. Lakin, ABŞ-dakı mexaniki bürokratiyanı ehtiva etmir. İerarxiya – zamanca sinxronluğa istinad edir.
- Ən maraqlı cəhətlərdən biri, ondan ibarətdir ki, idarəetmə prosesi sistemin orta səviyyəsindən başlanılır və hər iki istiqamətdə - yuxarı və aşağı – hərəkət edir.
- Xüsusi diqqətin yönəldiyi sahələr: Dəyərlərin – harmoniyaya uyğun şəkildə kombinasiyası; Əməkdaşlığın – rəqabətli səciyyə daşıması; Ümumiliyin - istənilən sferada – üzvi - orqanik xarakterli olması; Texnologiya ilə bağlı olan qərarlarda yanlışlığa yol verilməməsi; Hər şeydən əvvəl, qeyd edək ki, yapon iqtisadi mədəniyyətinin mahiyyət açıqlanması, konkret olaraq, belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, sözügedən mədəni sistem tarixi – genetik bağlılığın son dərəcədə güclü olduğu bir sistemdir. Yəni, nə modernizm, nə də bazar iqtisadiyyatı – yapon cəmiyyətində birgə yaşayış qaydalarının dəyər tutmununa nəinki heç bir əhəmiyyətli təsir göstərməmiş, əksinə - müasirləşmə prosesi belə, həmin dəyər - konseptlər bazasında baş vermişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz “unikallığı” formalaşdıran cəhətlərdən biri – hətta birincisi – ümumcəmiyyət miqyasında baş verən kardinal dəyişikliklərə (formal institutlarda) baxmayaraq, milli – mental dəyərlər sisteminin sabitliyinin qorunub saxlanmasıdır.
Ümumiyyətlə, Yapon iqtisadiyyatının mental modelində “individium” deyilən bir subyekt yoxdur. Cəmiyyətdə sosio-mədəni identiklik – üzvi vahidlik keyfiyyətinə sahibdir. Və, bu anlamda da Yapon iqtisadiyyatının dəyər – konseptlərinin əsas qaynağı statusunda çıxış edən şey – yapon “ruhudur”...
Yapon mentaliteti – individiumun neoliberal yozumunu qəbul etmir. Fərd – yalnız sosial bütövün tərkib elementi, həmçinin bu bütövlüyün “yaratdığı təkcədir. Yəni, fərd →sosium qarşılıqlı münasibətlərinin neoliberal yozumunu yapon gerçəkliyi tam əks istiqamətdə interpretasiya edir. Yapon cəmiyyəti, o cümlədən sosio – iqtisadi sistemi, liberal modelli ölkələrdə, ələlxüsus ABŞ-da olduğu kimi individiumun deyil, sosial bütövün – millətin üzərində qurulmuşdur. Bu aspektdən insan haqları, azadlıq, sosial ədalət və s. kimi konseptlər fərqli məzmuna və fərqli təzahür formalarına malik olurlar.
Yapon gerçəkliyi açıq – aydın şəkildə göstərir ki, liberalizmin mütləq dəyərlər kimi təlqin etdiklərinin bir çoxu yapon mentalitetinin “süzgəc”indən ya keçmir, ya da tam fərqli məzmun kəsb edir.
Və, yuxarıda da qeyd etdiyimiz dilemma - “bərabərlik → ierarxiya” - mənəvi – etik kontekstə keçirilərək unikal formalı (ailə) “yaranış” ortalığa qoyulur. İqtisadi mədəniyyət də məhz bu qəbildən olan unikallığın bazasında qərarlaşır... Amerikan → yapon fərqliliyi yeganə deyildir: Digər inkişaf etmiş ölkələr arasında da analoji müxtəliflik yer almaqdadır: birgə yaşayış qaydaları, yaşam standartları, əməliyyatların aparılma proseduru və qaydaları və s. əksər parametrlər üzrə fərqli yanaşmalar (oxu:gerçəklik) mövcuddur.
İqtisadi mədəniyyətin fransız versiyası da özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu mədəniyyət üçün universal prinsip və qaydalar önəmli deyil və ümumiyyətlə, əməli fəaliyyətdə istinad edilmir. Sosial qaydanın əsas prinsipi sosial konfliktlərin dayanıqlılığıdır. Fransız cəmiyyətində ümumi məqsəd olmur. Sosial konfliktlərin “əbədi yaşarlılığını” azadlığın mühafizəsi kontekstində interpretasiya edirlər. Bir sözlə, sosial konfliktlər – nəinki siyasi, ümumiyyətlə, ictimai həyatın, birgə yaşayış qaydalarının normasıdır. Yəni, təbii qəbul edilir. İstənilən formalı razılaşma – özündə manipulyasiya incəsənətini ehtiva edir. Daha konkret olaraq: Razılaşma → manipulyasiyadır. Fransız iqtisadi mədəniyyətində feodal – imperiya keçmişindən qalmış bəzi elementlər hələ də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Məsələn, cəmiyyətdə sosial status – ABŞ – da, skandivaniya ölkələrində və s. olduğu kimi - əməyin səviyyəsindən keyfiyyət deyil, fərdin sosial mənşəyindən asılıdır. İqtisadi subyektlərin əsas məqsədi kimi, iqtisadi məzmunlu nəticələr yox, sosial – siyasi hakimiyyətə canatma çıxış edir. Nəhayət, hakimiyyət ali dəyər kimi qəbul olunur. İqtisadi idarəetmə bütünlüklə dirijizmə söykənir.
Alman iqtisadi mədəniyyətin də spesifik cəhətləri çoxdur. Cəmiyyətdə, ictimai həyatın bütün sfera və sahələrində - “özünəvurğunluğun” yüksək səviyyədə ifadə olunduğu “alman ruhu” hakimdir: öz mədəniyyətini hamıdan üstün tutmaq və alman milli varlığının digərləri ilə müqayisədə daha yüksək dəyərtutumuna malikliyini həmişə nümayiş etdirməyə çalışmaq; Bu aspektdən səhvləri heç vaxt etiraf etmir və risk etməyi xoşlamırlar.
Bütün fəaliyyət sferalarında bir alman pedantlığı yer almaqdadır. Sistemyaratma yönümlülüyü – alman iqtisadi mədəniyyətinin funksional müstəvidə əsas təzahür formasıdır. Sosial siyasət konservativdir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Türkiyə və Azərbaycanda sosial siyasətin məhz alman modeli dövriyyədədir. Əməyə münasibət də, alman iqtisadi mədəniyyətində çox yüksək səviyyədədir. Sosial qaydanın əsas prinsipi – sosial harmoniyadır.
Tədqiqat materialları göstərir ki, alman “ruhu” alman cəmiyyətində sakral anlam daşıyır. Ümumiyyətlə, bütün dünya ölkələri bölümündə cəmiyyətin kifayət qədər yüksək səviyyəli sosio-mədəni identikliyi nöqteyi – nəzərindən ikinci yer (yaponlardan sonra) almanlara məxsusdur.
Göründüyü kimi, dayanıqlı iqtisadi inkişafın məhək daşı olan sosial bütövlüyə (dəyərlərin harmoniyası bazasında), tam şəkildə fərqli məzmun kəsb edən mədəni sistemlərdə nail olunur. Yəni, milli – mental dəyərlərin tarixi – genetik bağlarının qırılmasına yaxud hansısa bir formada “yeniləşməsinə”/”dəyişməsinə” lüzum yoxdur. Problem - əslində tam əks yönümlüdür: sözügedən “yeniləşmə” inkişafa xidmət etmir. Və əgər nəzərə alsaq ki, “əcnəbi” mənşəli dəyərlərin real həyata tətbiqi “xalis” formada deyil, “özününküləşdirilmiş” anlamda baş verir, onda yaranacaq situasiyanın həqiqi mənada problematik olduğunu/olacağını aydın şəkildə müşahidə etmək olar...
Həmçinin, yalnışlığın dərk edilməsinin də elə bir praqmatik faydası olmur: “geriyə dönüş” imkansız hala gəlir...
Şimali Avropa və ələlxüsus, skandinaviya ölkələrində də fərqli iqtisadi mədəniyyət formalaşmışdır. Skandinaviya ölkələrinin əhalisi – vikinqlər (dəniz quldurları, kiçik ticarətçilər və s.) – Rusiyada varyaq, Qərbi Avropada norman adlandırılan sosium artıq döyüşkən keçmişini (1709 İsveçin süqutu) unutmuş və sosial – demokratiya ideologiyasına istinadla yüksək yaşam standartları formalaşdırmışdır. Əmək – ali dəyərdir. Sosial status yalnız bu amilə istinad edir.
İerarxiya – qəbul edilməzdi. Ümumiyyətlə, əksər ölkələrdə mövcud olan bir gerçəklik – sosial – iqtisadi sferanın “siyasiləşdirilməsi” və mərkəzləşdirilməsi – yoxdur. Analitik və individualdırlar. Amma, skandinav “individuallığı” Amerikan anlamdan fərqlidir: eqoizimin qabarıq təzahürü müşahidə olunmur. Daimi diskussiyalar və qarşılıqlı tənqid – ictimai həyatın normasıdır. Sosial və siyasi differensasiya yoxdur. Fərqlilik – yalnız ideyalar üzrə müşahidə olunur. Əsas və aparıcı – sistemyaradan dəyər sosial bərabərlikdir. Fərd→cəmiyyət→dövlət münasibətləri kompromisslər və qarşılıqlı güzəştlər üzərində qurulub. Dövlət → özəl sektor münasibətləri ideal formadadır. Kalvinizm və lüteranlığa (dini əqidə) tapınan skandinav cəmiyyəti – sosial – demokratiya ideologiyasının sistemli şəkildə tətbiq edildiyi yeganə makroregiondur.

Yekun mülahizələr
Tarixi təcrübənin incələnməsi heç bir şübhə yeri qoymur ki, nə iqtisadi inkişafın vahid, yeganə yolu/variantı yoxdur, nə də vahid mədəniyyət mövcud deyildir və hətta uzaq gələcəkdə belə təşəkkülü (vahid mədəniyyətin) mümkünsüzdür.
Digər tərəfdən, iqtisadi inkişaf – mədəni müxtəlifliyin (ölkələrarası) mövcudluğunu inkar etmir. Məsələn, ABŞ və Yaponiya, eləcə də sürətlə irəliləməkdə olan Çin, Asiyanın yeni sənaye ölkələri və s. daban – dabana zidd olan mənəvi – mental spesifikaya malikdirlər. Bu istiqamətdə aparılan, hətta ən səthi xarakterli araşdırmalar belə inkişafın müxtəlif mədəni sistemlərdə baş tutma ehtimalının, az qala aksioma xarakteri daşıdığını ortalığa qoyur. Fərqli iqtisadi mədəniyyət – inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq - milli iqtisadiyyatları fərqləndirən əsas konstruktsiyadır. Fərqliliyin anatomiyası konkret konsept-dəyərlərə münasibətdəki müxtəlifliklərlə təsvir edilə bilər. Məsələn, zaman məhfumuna münasibət. Münasibətin fərqliliyi cəmiyyətin sosio-mədəni tipindən qaynaqlanır. Bu mənada:
1) Modern cəmiyyətdə - zaman düzxətli və tərəqqi yönümlüdür; Obyektivdir; substansional axındır;
2) Postmodern cəmiyyətdə - zaman “burulğandır”; Subyektiv “yüklüdür”. Ona görə də, “yaradıla” və idarəedilə biləndir. Virtual məkanda zaman – süni intellektin “oyuncağına” çevrilir: Sürətləndirilə, ləngidilə, yenidən yaradıla bilir. Yəni, modern baxışdan fərqli olaraq zamanın nə resurs, nə də uzunluq (interval) keyfiyyətində heç bir əhəmiyyəti yoxdur;
3) Ənənəvi cəmiyyət tipində zaman gələcəyə yox, keçmişə “yönəlibdir”. Yəni, sırf iqtisadi kontekstdə tam mənasız bir “axın” halındadır.
Sadaladığımız fərqliliklər bəzi situasiyalarda fərqli formada təzahür edirlər. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə zamana münasibətdə iki konsepsiya mövcuddur;
1) Hadisələrin xronoloji ardıcıllığının, yaxud “əvvəl” və “sonra” arasındakı hərəkətin obyektiv xarakter daşıması;
2) Postmodern baxışın (iqtisadi sferada) modifikasiyası; sinxronluq, hərəkətin koordinasiyası, zaman moduslarını əhatə edən subyektiv “dairə”.
Hər iki yanaşma konkret ölkə mənsubiyyəti olan iqtisadi mədəniyyətin ortalığa qoyduqlarıdır. Birinci konsepsiya – ABŞ-a, ikinci konsepsiya – Yaponiyaya aiddir [6].
Eyni zamanda, qeyd edilən yönümlü fərqlilik paradoksal səciyyə daşıyır. Belə ki, ABŞ – cəmiyyəti – postmodern cəmiyyət tipindədir. Amma... iqtisadi konstruktsiyada modern zaman modeli hələ də aktuallığını saxlamaqdadır... Bu aspekt hər şeydən əvvəl, iqtisadi mədəniyyətin ətalətliliyi ilə şərtlənir. Həmçinin, sözün müəyyən mənasında, postindustrializmin müstəqil təsərrüfat tipindən daha çox industrializmin “uzantısı” olduğunu ortalığa qoyur.
İqtisadi inkişafın dünya təcrübəsi göstərir ki, prosesin (inkişaf) gerçəkləşməsində mədəni dəyərlər sisteminin rolu və əhəmiyyəti çox yüksəkdir. Eyni zamanda, inkişaf etmiş ölkələrdə fərqli mədəniyyətlər mövcuddur... Başqa sözlə, inkişaf etmiş ölkəyə çevrilmək üçün Avropa dəyərlərini (oxu:anqlo – sakson) mənimsəməyə, mahiyyət və mənatutumu nöqteyi – nəzərindən “qərbləşməyə” ehtiyac yoxdur. Həmçinin, müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı “zənginləşməsi” deyilən bir şey də mümkünsüzdür. Qarşılıqlı “zənginləşmə” – istənilən situasiyada dəyərlərin qeyri – ekvivalent “mübadiləsini” yaxud, güclünün zəifə “bütün cəbhəboyu” hücumunu özündə ehtiva edir. Yəni, təsir – biristiqamətli səciyyə daşıyır. Yekunda da “bütövləşmə”, identiklik (mədəni) baş vemir. Yalnız “zəif” tərəfdə sosio-mədəni identikliyə “təxribatçı” təsir göstərir. Məsələn, Azərbaycan 200 ilə yaxın bir tarixi dövrdə Rusiyanın işğalı altında olmuşdur. Bu müddət ərzində aparılan (böyük canfəşanlıqla) “ruslaşdırma” siyasəti gözlənilən nəticəni vermədi. Əhalinin azsaylı bir qrupu rusca təhsil aldı, rusca danışdı... lakin “rus” olmadı. Amma, o 200 illik işğalın mənfi nəticələri (sosio-mədəni dəyərlər kontekstində) – oldu və bu “nəticələr” bu gün də sosio-mədəni identikliyin monolitliyinə (dəyərlər prizmasından) mənfi təsir göstərməkdədir. Və, bu aspekt, paralel olaraq yan təsirlərin də aktuallaşmasına rəvac verdi. Əlbəttə, konkret bir sosiuma yönəlik əcnəbi mənşəli “mədəni” müdaxilə varsa, onda, sözsüz ki, digər “əcnəbilər” də analoji sferada fəaliyyətə başlayacaqdır. Məsələn, milli mədəniyyəti qərb dəyərləri kontekstində “yenidən qurmaq” istəyənlərlə yaxud təhrif olunmuş islami dəyərləri “dövlət quruluşu” formasında təlqin edənlərlə, rus “mentalitetinə” xidmət edənlər arasında heç bir fərq yoxdur. Hər üç qrupun unutduqları şey: sözügedən məkanda müstəqil dövlət quran millətin mövcudluğudur; Bu millətin tarixboyu formalaşmış, özünəxas və unikal mədəni sisteminin varlığıdır.
Yalnış anlamanı önləmək prizmasından qeyd edək ki, ölkələrarası əməkdaşlıq güclü tərəf müqabilin mental dəyərlər sisteminə qovuşma yaxud bu kontekstdə milli varlığın “yeni” dəyərtutumlu sosium kimi yenidən formalaşması anlamını daşımır.
Eyni zamanda, “müasirləşmə” – milli varlığın dəyərlər sisteminin “müasirləşməsi” deyil, formal institutlarda (xarici aləmlə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq xatirinə) qlobal situasiyanın konkret meyl və təmayüllərinə adekvat şəkildə yeniləşmənin aparılmasıdır. Və, hətta bu sferada da ölçülü yanaşma tələb olunur. Yəni, formal institutların “kütləvi” idxalı yalnız və yalnız, yaxud ən yaxşı halda sistemdən kənar gedişlərin (xaotik yönümlü) intensivləşməsinə səbəb olacaqdır. Prosesin normal rusloya salınmasının ən effektiv yolu - əcnəbi xarakterli formal institutların idxalına “kütləvi” deyil, selektiv yanaşmaq və milli səciyyəli qeyri – formal institutların “süzgəcindən” keçməklə “özününküləşdirməsidir”.
Anlaşıldığı kimi, sözügedən “idxalatın” – milli iqtisadi inkişafın tsikləri və fazalarının dəyişmə tezliyinə adekvat şəkildə - zaman axını üzərində proporsional bölgüsü aparılmalı, yalnız və yalnız praqmatik qayda əldə etmə imkanı nöqteyi – nəzərindən qiymətləndirilməlidir. Başqa sözlə, “id­xal” xatirinə idxal, yaxud “modernləşirik” – təbliğat – şousu üçün mövzu axtarmağa ehtiyac yoxdur. Eyni zamanda, “kserosurət”lər vasitəsilə neoliberalların “yeganə” inkişaf trayektoriyasına çıxış ehtimalı, birmənalı olaraq, sıfırdır.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Блур, Д. Определение релятивизма//Эпистемология и философия науки.-№4,-2011,-стр.6
2. Макаренко,В.П. Экономическая аксиология: опыт исследования экономических культур// Terra Economics.-2003,-Т. 1.-№ 4
3. Минервин, И Г.Культура и этика в экономике. RAN.-2011,-стр.245
4. Морозов, В.А. Экономическая культура и ценности// Креативная экономика. М:- Том 11, - №1, - 2017, - стр.136
5. Ольсевич, Ю. Когнитивный – психологический сдвиг в аксиоматике экономической теории (Альтернативные гипотези). Спб: Алетейя,-2012, - стр.7-8
6. Сусименко, Е. В. Западная и азиатская экономические культуры: социально – философский анализ// Общество: политика,экономика, право. 2008
7. Усавская, Э. Релятивистская концепция Мелвилла Херсковица /inter.resurs/elib.bsu.by|bitstream
8. Энциклопедический социологический словарь/ М: - 1995, - стр.393
9. Herskovits, MM.Cultural anthropology:An Abridged Version of Man and His works.N/Y:P.547
10. Dimaggio,P. Culture and Economy.Princeton.-1994, p.45

Д.э.н.проф.А.И.Байрамов

Азербайджанский государственный университет экономики

СУБЪЕКТИВНЫЙ МИР ЭКОНОМИКИ: ЭКОНОМИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА
АННОТАЦИЯ
Наблюдается интенсивная актуализация исключительной роли экономической культуры в процессе организации, регулирование и смыслообразование экономического развития.
Основная цель – заключается в формировании концентуального подхода на взаимосвязанности и сущностных характеристик взаимовлияние между экономикой и культурой.
Методологическая база исследовании основывается на эклектике.
Полученные результаты показывает незаменимость экономической культуры в процессе обеспечения устойчивого развития и обосновываеться принципиальной необходимости причинной зависимости стратегической мысли (в плане перспективного развития) от культурно – экономической действительности.

Ключевые слова: культура, релятивизм, поведение, антропология, аксиология, ценности

Doctor of Economics Prof. A. I. Bayramov
Azerbaijan State University of Economics

SUBJECTIVE WORLD OF ECONOMY:
ECONOMIC CULTURE
RESUME
There is an intensive actualization of the exclusive role of economic culture in the process of organization, regulation and meaning formation of economic development.
The main goal is to form a concentric approach on the interconnectedness and essential characteristics of the mutual influence between the economy and culture.
The research methodology is based on eclecticism.
The results obtained show the indispensability of economic culture in the process of ensuring sustainable development and substantiate the fundamental necessity of the causal dependence of strategic thought (in terms of future development) on cultural and economic reality.

Key words: culture, relativism, behavior, anthropology, axiology, values