Şimali Qafqazda İslamın inkişaf mərhələlərinin təsviri izahı

Post image

RƏŞAD CABAROV
Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının müəllimi. Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının doktorantı

E-mail [email protected]

Dünyanın həm etnik, həm dini inanclarının müxtəlifliyinə görə ən mürəkkəb bölgələrindən biri də Qafqaz və əsasən onun şimal hissəsidir. Rusiyanın həmin bölgəni işğalı ərəfəsində islamın Şimali Qafqaz xalqları arasında yayılması bu xalqların milli kimliklərinin formalaşmasına birbaşa təsir etmişdir. Şimali Qafqaz xalqlarının ümumi konsalidasiya prosesi, qarşılıqlı mədəni və siya­si əlaqələri də islamın təsiri ilə formalaşmışdır. Bu baxımından Şimali Qafqaz xalqlarının islamlaşmasına diqqət yetirmək elmi maraq doğrurur və bu günümüzdə də öz aktuallığını saxlamaqdadır.
Şimali Qafqazda yaşayan xalqların mədəni və dini inkişafının özünəməxsus xüsusiyyətləri olmuşdur. Qara dəniz və Xəzər dənizləri arasında Qafqaz dağları yaxınlığında yaşayan Abazin, Çərkəz, Qaraçay-Balkar, Osetin, Çeçen-İnquş və Dağıstan xalqları tarixi boyunca sosial-mədəni cəhətdən yaxın olaraq birliyə sahib olmuşlar, müxtəlif dinlər və dünyagörüşlərindən təsirlənmişlər. Qafqaz xalqlarının sosioloji quruluşları, tarixi inkişaf mərhələləri Qafqaza daxil olan müxtəlif qəbilələr və sivilizasiyalarla münasibətlərdə formalaşmışdır. Qədim zamanlardan orta əsrlərə qədər qədim Anadolu və Mesopotamiya tayfaları ticarət və müharibələr yolu ilə Qafqaza öz təsirini göstərmişlər. Yunanlar, romalılar və digər qədim mədəniyyətlərin nümayəndələri, hunlar, balkarlar, xəzərlər və qıpçaqlar kimi türk qəbilələri də Şimali Qafqazı diqqət mərkəzlərində saxlamışlar. Bütün bu qəbilələr Şimal Qafqazın sosial-mədəni strukturunun təməlini təşkil edən və Şimali Qafqaz xalqlarının etnik və sosial-mədəni strukturlarının formalaşmasında mühüm rol oynayan mədəniyyət elementlərini birləşdirmişlər.
VIII əsrdə ərəblər Xəzər türklərinə hücum edərək və bölgənin bir hissəsini fəth edərək Qafqaza daxil oldular. Ancaq ərəb qoşunlarına qarşı çıxan və onlara qarşı müqavimət göstərən xəzərlər İslamın Qafqaz vasitəsilə Şərqi Avropaya yayılmasına icazə vermədilər. Bəzi müsəlman ərəb tayfaları Dağıstanda qalıb burada məskunlaşdıqdan sonra islam Dağıstanda yayılmağa başladı. Dağıstan xalqının bir qismi VIII əsrdə, X-XI əsrlərdə isə çeçenlərin bir hissəsi müsəlmanlığı qəbul etdi. XIV əsrdə Darginlər arasında İslamın yayılması prose­si başladı. Dağıstanda yeni bir dinin qəbulundan sonra bəzi Dağıstan xalqlarının müsəlman şəriətinə riayət edilməsi üçün ciddi yanaşmadıqlarının şahidi oluruq. X əsrin əvvəllərində, Dərbəndin şimalındakı Kaytaq əyalətinin hökmdarının bir anda üç dinə etiqad etdiyinə dair xəbərlərə rast gəlinir.
Dağıstanın sahil bölgələrində İslam ilk olaraq VII əsrin ortalarında ərəblər tərəfindən yayılmağa başlamışdır. Cənubi Dağıstanda X əsrdə, dağlıq mərkəzi və şimal-qərb bölgələrində XV-XVI əsrlərdə islam dininin tədricən köhnə dini inancları əvəz etdiyi nəzərə çarpır. Dağıstanda XIX əsrin əvvəllərində nəqşibəndilik təriqəti önəmli rol oynamışdır. Dağıstanda İslam on bir əsrdən çox tarixə malikdir. Dağıstanda İslam tarixini və islamlaşdırma prosesini bir neçə mərhələyə ayırd edə bilərik: VII - X əsrin birinci yarısı; XVI-XVI əsrin ikinci yarısı; XVIII əsr; XIX-XX əsrin əvvəlləri. Qeyd olunan xronoloji dövrlərin hər biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. İlk iki mərhələdə Islamın yayılması əhəmiyyət daşıyırsa, növbəti iki mərhələdə daha dərin proseslər, xüsusilə ailə, vərəsəlik, şəriət və islam hüququnun gücləndirilməsini əhatə etmişdir. İslam Dağıstan xalqlarının milli dirçəlişi və milli mədəni dəyərlərin formalaşmasına da təsir etmişdir.
Təbii ki, Dağıstanın islami tarixinin mühüm hissəsi İmam Şamil ilə bağlıdır. Burada onun adı ilə yanaşı müridizmi qeyd etmək lazımdır. Müridizmin dini kökləri İslamın 3 əsası – şəriət, təriqət və həqiqət üzərində bərqərar olurdu. Şəriət bu dünyanın həqiqətlərinin, təriqət və həqiqət isə yüksək mənəvi dünyanın – ruhumuzu qəbul edəcək dünyanın insanlara təlqin olunması idi. Quranın kəlamları üzərində formalaşan, şəriətə yiyələnən müsəlman, Allahı tam qəbul etmək yoluna çıxıb təriqətə sahib olmalı və bundan sonra Peyğəmbərimizin (s) həyat tərzi və əməlləri əsasında həqiqətə yüksəlməlidir. Müridizm bu əsaslar üzərində intişar taparaq, insanlara gələn bütün bəlaların səbəbini Allahın göstərdiyi müqəddəs yoldan azmaqda görürdü. Şəriəti mənimsəyən müsəlman Allaha qovuşmaq üçün müqəddəs yola çıxıb təriqətə sahib olur və bununla da vəlilik dərəcəsinə yüksəlir. Buna nail olan mürid tam kamala yetmiş müsəlman kimi təqdim olunur və o, mürşid adına layiq görülür. Müri­dizm meydana çıxan zaman siyasi və xüsusən hərbi məna daşımamışdı. Lakin Qafqazda milli azadlıq mübarizəsi şəraitində Molla Məhəmmədin təbliğ etdiyi və şagirdi birinci imam Qazi Məhəmmədin bütün varlığı ilə qoşulduğu müridizm “qazavata”, yəni müqəddəs müharibəyə çağırış kimi qəbul olunmuşdu. O zaman bütün Dağıstanın Rusiya tərəfindən istila olunması qorxusu yaranmışdı. Rus komandanlığı öz mövqelərini gündən-günə möhkəmləndirirdi. Molla Məhəmməd hiss edirdi ki, artıq vaxt itirmək olmaz və beləliklə, Rusiya işğalı əleyhinə Qazavat meydana gəldi.
İmam Şamil 1797-ci ildə Dağıstanın Gimri kəndində anadan olmuşdur. Atası Qafqazın qədim xalqlarından olan avarlara mənsub Məhəmməddir. XIX əsrin 40-cı illərində Şamil rus qoşunları üzərində ardıcıl olaraq möhtəşəm qələbələr qazanırdı. Lakin əsrin 50-ci illərində onun hərəkatı zəiflədi. Krım müharibəsi (Şərq müharibəsi – R.C.) ərəfəsində Şamil Böyük Britaniya və Türkiyənin köməyi hesabına öz fəaliyyətini aktivləşdirə bilsə də, uğur qazana bilmədi. 1859-cu ildə Şamil 400 müqavimətçi ilə birlikdə Qunibdə mühasirəyə alındı və 7 sentyabrda (26 avqustda) fəxri şərtlərinin qəbul edilməsi müqabilində özünü təslim etdi. 16 fevral 1869-cu il tarixdə II Aleksandr ona Məkkəyə ziyarətə getmək icazəsi verdi. 12 mayda Şamil ailəvi olaraq Kiyevdən çıxaraq 19 mayda İstanbula yetişdi. 16 noyabrda Süveyş kanalından keçərək 20 noyabrda Məkkəyə gəldi. 1870-ci il martın sonlarında — həcc ziyarətinin başa çatmasından sonra, Şamil Mədinədə yaşamağa başladı və 16 (4) fevral 1871-ci il tarixində elə orada vəfat etdi. O, Mədinədəki Bəqi qəbiristanlığında (indiki Səudiyyə Ərəbistanı) dəfn edildi.
İslamın Çeçenistanda yayılması tarixi bir çox xüsusiyyətlərə malikdir. Lakin bu proses təəssüf ki, islamşünasların araşdırmalarında aydın şəkildə əks olunmamışdır. İndiyə qədər İslamın Çeçenistana daxil olmasının sosial-mədəni tari­xi və zamanı haqqında birmənalı cavab yoxdur. Dağıstanda İslamın daxil olma dövrünü dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün olduğu halda, Çeçen­istan haqqında bunu demək çətinlik yaradır. Y.Z. Əhmədov yazır ki, “ən azı IV-V əsrlərdə, Çeçenlər və İnquşlar arasında xristianlığın erkən formalarını, VII əsrdən isə İslamı qəbul etmə hallarını müşahidə etmək olur. Bununla bərabər, İslamın məhz hansı müəyyən dövrdə Çeçenlər və İnquşların mühitinə daxil olmasına dair heç bir mötəbər mənbə yoxdur (1, 208).
Məlumdur ki, Qafqaza ərəb qoşunlarının VIII-IX əsrlərdə həyata keçirdiyi yürüşləri Daryalın dərələrində yerləşən kistin və sanarların müqaviməti ilə qarşılamışdır. Sanar tayfası, Şimali Qafqazın cənub yamaclarında məskunlaşmışdır, ərəblər onlara “as-sannaryya” demişlər (2, 13).
XIV əsrin sonunda, Teymurun fəthləri zamanı Şimali Qafqazda, Şərqi Çeçenistanda dağıstanlı din qardaşları ilə iqtisadi, mədəni və mənəvi təmaslara malik olan yerli müsəlman icmaları mövcud olmuşdu. Çeçenlərin tarixi xatirəsi, İslamın yerli təbliğatçısı Termaolanın adını tarixə həkk etmişdir. İslamın bu qətiyyətli təbliğatçısı haqqında məlumat çeçenistanlı etnoqraf U.Laudaev tərəfindən verilmişdir. Termaolun Çeçenlərin islamlaşması uğrunda fəaliyyəti XVII əsrin əvvəllərinə aid idi. U.Laudaevin sözlərinə görə, Termaol “fövqəladə və qəddar bir şəxs idi”. İslamı təbliğ edən bu şəxs, cənnətin cazibədarlığını çeçenlərə ətraflı təsvir edərdi. Onun fikirləri çeçenləri valeh edirdi, hətta şübhə içində olan çeçenlər dərhal müsəlman olurdular (11, 54).
S. Umarova görə Çeçen-İnquşetiyada İslam dini XVI əsrin ilk yarısında bərqərar oldu (12,280). Çeçenlərin islamlaşmasında təbii ki, Osmanlı İmperiyasının da təsiri az deyildi. Osmanlı imperiyasının dəstəyi ilə Dağıstanlı müsəlman din xadimləri qonşu Çeçenlər arasında islamın tam yayılmasına çalışırdılar. Çeçenistanın böyük bir hissəsində İslamı fəal şəkildə təbliğ edən Bersa adlı çeçen gənc oldu.
Bersa XVI əsrin sonlarında indiki Vedeno rayo­nunun Kujarşal kəndində anadan olmuşdur və kurçal taypına məxsusdur. Atası Timarbulat və babası Tembolt xarici düşmənlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün xalqı birləşdirən ümumi milli maraqlara xidmət edən tanınmış bir çeçen ailəsinə mənsub idilər. U.Laudaev və A.Süleymanovun sözlərinə görə, Termaol və Bersa Şeyx 1591-ci ildə İslamı çeçenlər arasında eyni vaxtda təbliğ etməyə başlamışdılar. Onlar öz ana dilində islamı tayfalar arasında yayan ilk etnik Çeçenlərdir. Çeçenistanda Termaola və Bersa Şeyxlərinin qəbir yerlərinin izləri də mövcuddur. A. Süleymanovun sözlərinə görə, Termaola türbəsi Nozhai-Yurt rayonunda yerləşən Aitxalla kəndində yerləşir. Bersa Şeyxin türbəsi Kurçali kəndindədir və 2006-cı ildə Çeçenistanın prezidenti Ramzan Kadırov tərəfindən yenidən qurulmuşdur.
İnquşetiyanın islamlaşmasında Türklərin təsiri danılmazdır. XIII əsrdə Moğollar, Şimali Qafqazın ərazisini işğal etmişlər. Moğolların nəzarəti altına alınan ərazilərdə Türk elementi daha da möhkəmlənmiş, çünki bu moğol ordusunun əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edirdi. 1295-ci ildə Hulaqidilər dövləti və 1312-ci ildə Qızıl Orda İslamı qəbul etmiş və onu fəth edilmiş xalqlar arasında yaymağa çalışmışlar. Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət və siyasi əlaqələri gücləndirmək yollarını axtararkən Qızıl Orda xanları Şərqi Qafqaza böyük əhəmiyyət verirdilər. Bu siyasətdə dini faktor böyük rol oynamışdır. Bu baxımdan, Qızıl Orda İnquşetiya ərazisinə daxil olmaqla nəzarət edilən bütün ərazidə müsəlman elementlərini aktiv şəkildə dəstəkləməyə başladı. Moğolların hakimiyyəti altında inguş torpaqlarının böyük hissəsi vardı. İnquşetiyada hələ də ərəbcə yazılmış Qızıl Orda tipli abidələr mövcuddur. Moğol xanları burada bütpərəstlik təzahürləri ilə döyüşürdülər. XVI-XVII əsrlərdə İnquşların islamlaşması prosesinə kabardin feodalları müəyyən təsir göstərmişlər (3, 136).
Şübhəsiz ki, XVIII əsrin ikinci yarısında inguşların islamlaşmasında Şeyx Mansurun fəaliyyəti danılmazdır (5, 62). O özünü imam elan edərək bütün müsəlmanları şəriətə qaytarmaq üçün müqəddəs bir müharibə şüarı altında üsyan təşkil etmişdi. Onun ətrafında Osmanlıların aktiv dəstəyi ilə Çeçenlər, İnquşlar, Dağıstanlılar, Kabardinlər və Vladiqavqazın ətrafında yaşayan Osetinlərin bir hissəsi birləşdi. Bir neçə qələbədən sonra Mansur 1791-ci ildə rus əsgərləri tərəfindən məğlub edilərək əsir alındı və Peterburqa göndərildi. O,1794-cü ildə Şlisselburq qalasında vəfat etdi.
Dağıstan və Çeçenistandan fərqli olaraq İslam çərkəzlərə Osmanlı İmperiyası və Krım xanlığı vasitəsilə daxil olmuşdur. Çərkəzlər VI əsrdə Bizansın təsiri altında xristianlığı qəbul etmişdilər (6, 11). Lakin sonrakı əsrlərdə, Şimali Qafqazın digər hissələrində olduğu kimi, xristianlığın təsiri Çərkəzlər arasında zəiflədi və onların əksəriyyəti köhnə bütpərəst inanclarına dönmüşlər. XIX əsrdə səyyah K.Kochun qeyd etdiyinə görə, onların öz dini var idi. “Çərkəzlərin bütün dini baxışlarının əsası daha yüksək bir varlığa olan inancıdır” (7, 625).
Osmanlı arxivlərində XVI əsrdə Çərkəzlərin dini quruluşları haqqında məlumatlar kifayət qədər genişdir. Arxiv qeydlərində 1581-ci ilin avqustunda qeydə alınır ki, Besley və Temirqoy şahzadələri xristian dininə, Kabardey şahzadələri isə müsəlman dininə inanırdılar. 1584-cü ildə Mehmed Aşiki yazırdı ki, Bedeuev, Xatukaev və Kabardeylilərin qəbilələri çərkəzlər və Temurqo qəbiləsi xristian idi. XVII əsrin ortalarında Qafqazdakı çərkəzlərin arasında olan Evliya Çələbi onlar haqqında aşağıdakı məlumatları vermişdir: “Onlar müsəlmanlar da deyil, kafir də deyil, əgər onlara kafir desən inkar edərlər. Lakin onlar donuz əti yeyir, oruc tutmur və namaz qılmırlar “ (8, 268).
Osmanlı qubernatoru Fera Ali Paşa, çərkəzlərin İslama daxil olmasında mühüm rol oynamışdır. Fera Ali Paşa qərargahını Anapada yerləşdirərək Çərkəz və Abxaz arasında İslamı yaymaqdan məsul oldu. Kırım xanlığı Kuban bölgəsinin çərkəzlərin arasında islamın yayılmasında mühüm rol oynadı. Lakin, çərkəz tayfalarının sosial strukturlarından irəli gələrək İslam çərkəzlər tərəfindən asanlıqla qəbul edilmədi. Müxtəlif qəbilələrdə çərkəzlərin sosial strukturları şahzadələr, zadəganlar, azad kəndlilər və qul kimi sosial təbəqələrə bölünürdü. Qəbilələrdə, Kabardey, Beduq, Besleneydə “pşi” adı altında knyazlar vardı. Bu qəbilələr aristokratik bir quruluşa sahib idilər. Abzeh, Şapsuq, Natuxay kimi tayfalarda heç bir knyaz təbəqəsi yox idi və onlar xalqın üzərində inzibati hakimiyyətə malik deyildilər. Buna görə, bu tayfalarda demokratik bir quruluş olduğunu demək mümkündür.
İslam XVII-XVIII əsrlərdə Çərkəzlər arasında hələ tam yayılmamışdı. XVI əsrdə insanlar arasın­da çıxan mübahisələr ənənəvi qanunlara və ənənə­lərə uyğun olaraq həll edilirdi. Sosial təbəqələr arasında qeyri-bərabərlik var idi. Anapada Osmanlı hökumətinin qubernatoru Hüsnü-Paşanın səyləri ilə çərkəzlər şəriət qarşısında bərabər olmuşdular (4, 138) .
XIX əsrdə Kabardeylilər istisna olmaqla, İslam Çərkəz tayfaları arasında yayılmamışdı. Çərkəz cəmiyyətində müsəlman üləmalar sinfi hələ də formalaşmamışdı. Ruhanilər sosial təsir baxımından Çərkəzlər arasında mühüm bir təbəqə deyildilər və həmin dövrdə Dağıstan və Çeçenistanda olduğu kimi sosial qüvvələr yox idi. Çərkəzlərin əksəriyyəti şəriət qaydalarından və ibadətlərdən uzaq idi. Çərkəzlər islam dininə mənsub olsalar da, lakin dini ibadətlərin icrasına çox diqqət yetirmirdilər. Şəriət qanunlarının tətbiqində maraqlı deyildilər. İslam XVIII əsrin sonlarında aristokrat çərkəz tayfalarının ən qabaqcılları hesab olunan kabardinlər arasında yayılmağa başladı. Demokratik quruluşa malik olan Çərkəz tayfaları arasında XIX əsrin ikinci yarısında İslam dini hakim din olmağa başladı. Xüsusilə 1840-50-ci illərində, İmam Şamilin təbliğatçıları İslamı çərkəzlər arasında yaymaqda mühüm rol oynadılar.
XIX əsrdə çərkəzlərin köhnə dini inancları yeni sosial struktura bir din kimi uyğun gəlmirdi. Çərkəz sosial strukturu üçün yeni din kimi İslam münasibətlərini inkişaf etdirmək baxımından daha uyğun idi. Kabardin knyaz və onun zadəganları Osmanlı imperiyasına və Krım xanlığına siyasi yaxınlıq etməyi üstün hesab edirdilər. Rusiyanın Şimali Qafqazdakı kampaniyaları da çərkəzlərdə İslam dövlətlərinə yaxınlaşmağa üstünlük vermək zərurəti yaratmış oldu.
İslamın ictimai qaydaya təsiri və şəriət hökmlərinə münasibəti qəbilələrdən asılı olaraq fərqlənirdi. Aristokratik quruluş hökm sürən kabardinlər arasında şəriət hökmləri Rusiya qanunlarının tətbiqinə qədər mövcud oldu. Demokratik bir ictimai quruluşa malik Çərkəz qəbilələrində, zadəganlar köhnə ənənəvi hüququ müdafiə edib itirdikləri imtiyazlarını qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Buna baxmayaraq, zəngin kəndli təbəqələri islamı dəstəkləyib şahzadələrin və zadəganların hakimiyyətini zəiflətməyə ümid edirdilər. Bu ikili quruluş və sosial balansın pozulması cəmiyyətin həmrəylik və milli inteqrasiya fikrini qazanmasına mane olurdu.
1804-cü ildə Kabardinlər Kislovodsk qalasını məhv etmək istədilər və Rusiyaya qarşı qiyam bayrağını qaldırdılar. Qaraçay-Balkar və Çeçen-İnquşlar da buna qatıldılar. 14 may 1804-cü ildə Rus qüvvələri Qafqazlıları məğlub etdi. Rusiya regionda bir sıra məhkəmə və inzibati təcrübələrə başladı. Xüsusi məhkəmələri ləğv edərək 1807-ci ildə dini məhkəmələr qurdu. Dini məhkəmələrin yaradılması ilə feodal və ruhanilərin mövqeyi yaxşılaşdı və müsəlman ruhanilərinin səlahiyyətləri artdı. Şəriət prinsipləri Kabardin cəmiyyətində yeni və inteqrativ rol oynamağa başladı.
1807-1809-cu illər arasında İslamın təsiri altında bərabərlik və milli birlik tendensiyaları Kabardin kəndlərində özünü göstərməyə başladı. Bundan başqa, müsəlman kəndlilər İslam prinsiplərinə görə şahzadələr və zadəganlara qarşı mübarizə aparırdılar. Kölə və qul ticarətinə qarşı çıxan kəndlilər, şəriət prinsiplərinə uyğun olaraq bərabərlik prinsipinin müşahidə edilməsinə dair fikirlərini ifadə edirdilər. Rusiya müstəmləkə imperiyası siyasətində şahzadələr və zadəganlarla kəndli kütlələri arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edirdi.
Amma tezliklə Rusiyanın siyasəti dəyişdi. Rusiya üçün iİslam Qafqazda ona qarşı mübarizəni gücləndirən bir faktor idi. Çünki din və şəriət rus təbliğatına qarşı əsas müqavimət ideologiyası kimi istifadə olunurdu. Daha sonralar Rusiya İslam faktoruna qarşı mübarizə üçün ənənədən istifadə etdi. 1858-ci ildə qurulan Kabarda Rayon Məhkəməsi Şəriət hökmlərinə uyğun olaraq, adət-ənənələri tətbiq etməyə qərar verdi. XIX əsrin ortalarında şəriət və ənənələr qarışıq vəziyyətdə idi.
Kabardada sosial təbəqələrdən başqa, cəmiyyətdə din vəzifələri də mövcud idi. Ayrı bir təbəqə sayılan din adamlarının gəlirləri, azad kəndli təbəqələrindən gəlirdi. Ruhanilər bütün növ vergilərdən və öhdəliklərdən azad edilmişdilər, lakin onlar zadəgan və torpaq sahibləri kimi imtiyazlı olmadılar. Kabar­dada kəndlilərin gəlirləri üləma üçün əsas gəlir mənbəyidir. Digər sakinlər tərəfindən ödənilən xüsusi xərclər də olmuşdur. Kabarda ailələri, qaziyə illik ailə başına 50 qəpik ödəyirdi (9, 40). Rusiya Şimali Qafqazda azadlıq mübarizəsində dini faktorun vacibliyini nəzərə alaraq, ruhanilərə qarşı çox ehtiyatlı davranırdı. Rusiya XVI əsrdə çərkəzləri pravoslav xristianlığa çevirməyə cəhd etməyə başladı, lakin İslamın bu bölgədə yayılmasının qarşısını ala bilmədi. Yalnız Mozdok rayonunda Kabardinlər xristianlığı qəbul etdilər.
XIX əsrdə Rusiya pravoslavlığı yaymaq və ya müharibə aparmaq yerinə yeni bir siyasət tətbiq etmək istəyirdi. Bu məqsədlə Rusiya hökuməti İslamı anti-rus mühitindən çıxarmağa çalışdı. Bu səbəbdən də, din adamlarının sosial-iqtisadi və mənəvi hakimiyyətlərinin aradan qaldırılmasına yönəlmiş siyasətə başladı. Bu məqsədlə bölgədə ruhanilərin rəhbərliyi altında mühüm rol oynayan məhkəmələr ləğv edildi. Rusiya məhkəmələri bütün mülki işlərə baxırdı. Şəriətə görə mühakimənin ləğv edilməsi ruhanilərin cəmiyyətdəki roluna zərbə vurdu və Rusiyaya qarşı düşmənçilik artmağa başladı. Rusiyaya qarşı çıxan imam və mollalar sayəsində, İslam imperiyaya qarşı mübarizədə əhəmiyyətli bir müvəffəqiyyət əldə etdi və müqavimətin əsas amillərindən birinə çevrildi.
Qafqaz dağlarının ən yüksək zirvəsi olan Elbrus dağının ətrafında dağlıq ərazidə yaşayan Qaraçaylar XVIII əsrdə İslamı qəbul etdilər. XVIII əsrin sonunda Qaraçaylar Kabardinlər vasitəsilə İslamı qəbul etdilər. 1782-ci ildə Abuqdan olan İshaq Əfəndi adlı Kabardin təbliğçi Qaraçayları islama çağırmağa başladı (10, 294). XVII əsrin əvvəlində qaraçaylar dərin dağ vadilərində bütpərəst kimi yaşamışdılar. Krım xanı Qafqazda İslamı yaymaq üçün iki qoşun göndərdi. Onlar Zelençuk çayının sahilində olan Çərkəz kəndlərini İslama dəvət etdilər. Kuban çayının başında, heç kimə itaət etməyən qaraçaylarla üzləşdilər. Özlərini qorumaq üçün Marça adlanan bütün arxasında düşmənlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün çalışdılar. Krım xanının qoşunları nəticəsiz qayıtdı. İslam yalnız XVIII əsrin sonunda Qaraçaya daxil oldu.
Qaraçay-Balkarların sosial strukturu Kabardeylilərin fərqli sosial təbəqələrə, şahzadələrə, zadəganlara (azad), azad kəndlilərə və qullara bölünürdü. Qaraçay-balkarların arasında İslamın yayılması ilə bir molla sinfi ortaya çıxdı. Mollalar şahzadələrin himayəsi altında idi. Kabardada olduğu kimi, insanlar mollalara yaşayış üçün maaş ödəməli idilər. Hər bir ev mollalara məhsullarının onda birini və heyvanlarının beşdə ikisini verməli idi. Bu vergi İslam öhdəliyi olmasa da, qaraçaylar onu “zəkat” adlandırdı. Qışda hər ev mollaya bir qoyun verirdi. Bundan əlavə, heyvanları quru ot ilə qidalandırmaq üçün, mollalara istilik üçün odun verirdi. XIX əsrə qədər Qaraçay-Balkar xalqları Kabardin knyazları tərəfindən idarə olunurdu. Kabardin knyazları Qaraçay-Balkarda İslami həyatı nəzarətdə saxladılar. Kəndlər və dağlıq ərazilər arasında yarı göçəri həyatından ötəri qaraçaylar tez-tez evlərindən uzaqlaşıb dağlarda yaşayır və buna görə də dini vəzifələrini yerinə yetirə bilmirdilər. Buna səbəbdən, Kabardin knyazlarına vergi ödəmək məcburiyyətində idilər. 1848-ci ildə qaraçaylarda şəriət və ənənələrin müddəalarına uyğun olaraq hüquqi məsələlər tənzim edilirdi.
İslamın Şimali Qafqazda, Çeçen-İnqus və Dağıstanda yayılması ilə çərkəzlər və qaraçaylara təsiri fərqli idi. VIII əsrdə ərəblər vasitəsilə İslamla tanış olan və son əsrlərdə İslamı qəbul edən Dağıstan və Çeçen-İnquş xalqları şafii idi. türkmənşəli digər xalqlar isə hənəfi idi. Beləliklə, demək olar ki, İslamın Qafqaz xalqlarının sosioloji quruluşlarına təsiri xalqlara görə fərqlənirdi. Lakin xarici təhlükəyə qarşı mübarizə İslamın təsirini gücləndirdi və bu din Qafqaz xalqlarının simvollarının ayrılmaz bir hissəsi oldu.
Beləliklə, görürük ki, Rusiya işğalı ərəfəsində Şimali Qafqaz xalqları arasında İslamın yayılması prosesi mərhələlərlə baş vermişdir. Bu zaman İslam getdikcə Şimali Qafqaz xalqlarının həyatında aparıcı ictimai-siyasi amilə çevrilmişdi. Məhz buna görə də Şimali Qafqazın Rusiya işğalı zamanı xalqların müqavimət hərəkatı məhz islami şüarlar altında həyata keçirilmişdi.

Açar sözlər: İslam, Şimali Qafqaz, Müridizm, Çeçenistan, Dağıstan, İnquşetiya, mərhələ.


ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:
1. Ахмадов Я.З. История Чечни с древнейших времен до конца XVIII века. – М., 2001, 424 c.
2. Aкаев В.Х. Ислам в Чеченской Республике. – М.: Логос, 2008. 88 с.
3. Албогачиева М. С.-Г. Этнография и история ингушского народа в письменных источниках конца XVIII — первой трети XX в. СПб.: Наука, 2011, 179 c.
4. Baj, Jabagi. Çerkesya’da sosyal yaşayış-adetler. - Ankara, 1969.
5. Ислам на Северном Кавказе: история и современность под редакцией Ислама Текушева и Кирилла Шевченко Прага, Medium Orient, 2011.
6.Kusko, Mahmut. Kafkas milletleri. Kafkasya Kültürel Dergi, 2 (7), 1965, 6- 11.
7.Koch K. Journey through Russia to the Caucasian lands// The Circassians, the Balkars and the Karachais in the proceedings of European authors. Nalchik, 1974.
8.Kırzıoğlu, Fahrettin. Osmanlıların Kafkas ellerini fethi (1451-1590). - Ankara, 1993.
9. Kasumov, Ali-Hasan Kasumov. Çerkes soykırımı. - Ankara, 1995.
10.Klaproth, J. Voyage au Caucase et en Georgie. - Paris, 1823.
11. Лаyдаев У. Чеченсkое племя // Сборниê сведений о kавkазсkих qорцах. – Тифлис, 1879. Вып. IV, 428 c.
12. Умаров С.Ц. Эволюция основных течений ислама в Чечено-Инqушетии. – Грозный, 1985.

Резюме
Рашад Джабаров
Описание эволюции исламского развития на Северном Кавказе
В статье дается описание этапов распространения и развития ислама на Северном Кавказе. Было отмечено, что на Северном Кавказе ислам впервые начал распространяться в Дагестане. Исламизация Дагестана стала неотъемлемой частью процесса формирования общего пространства исламского мира. В статье также были освещены множество особенностей распространения Ислама в Чечне. Особенно была подчеркнута роль дагестанцев, которые получали поддержку от Османской империи в исламизации чеченцев. В исламизации Ингушетии также была учтена важная роль турецкого элемента и не отрицается некоторое влияние кабардинских феодалов. Все эти вопросы были отражены в статье.

Ключевые слова: Ислам, Северный Кавказ, Мюридизм, Чечня, Дагестан, Ингушетия,этап

Summary
Rashad Cabarov
Description of the evolution of Islamic development in the North Caucasus
İn article was described the stages of the propagation and development of Islam in the North Caucasus and also was noted that at first Islam began to spread in the North Caucasus in Dagestan. The Islamization of Dagestan has become an integral part of the formation process a common space of the Islamic world. The article was covered also the many features of the spread of Islam in Chechnya. The role of Dagestanis who received support from the Ottoman Empire in the Islamization of the Chechens was especially emphasized. In the Islamization of Ingushetia, also, the important role of the Turkish element was taken into account and some influence of Kabardian feudal lords is not denied. All these questions were reflected in the article.

Keywords: Islam, Northern Caucasus, Muridism, Chechnya, Dagestan, Ingushetia, stage