Strategiya hərb sənətinin tərkib hissəsi, onun ən mühüm sahəsi olmaqla, ölkənin və silahlı qüvvələrin müharibəyə hazırlığı, müharibənin planlaşdırılması və nəzəriyyəsi, həmçinin praktikası məsələlərini əhatə edir. Müharibənin qanunauyğunluqlarını tədqiq edir, strateji əməliyyatların hazırlığı və aparılması üsul və formalarını işləyib hazırlayır; cəbhələrin ordu və donanmaların hərbi məqsəd və vəzifələrini müəyyən edir, qüvvələri hərbi əməliyyat meydanları və strateji istiqamətlər üzrə bölüşdürür. Strategiya dövlətin siyasəti ilə sıx bağlıdır və onun vəzifələrinin yerinə yetirilməsini təmin edir. Strategiya iqtisadiyyatdan, cəmiyyətin iqtisadi quruluşundan, istehsalın vəziyyətindən, xalqın mənəvi imkanlarından asılıdır. Əməliyyat sənətinə və taktikaya münasibətdə strategiya müəyyənedici rol oynayıb, eyni zamanda onların imkanlarını da nəzərə alır[1.s,623]. “Strategiya ictimai-siyasi mübarizəyə rəhbərlik sənəti” kimi də qiymətləndirilmişdir[2.s.44-45].
Strategiya, məqsədəuyğunluq, ümumi plan və düşmənə qarşıya qoyulan tədbirlərin mütəmadi olaraq həyata keçirilməsi yolu ilə müharibədə qələbə qazanmaq yoludur.
Strategiya müharibəyə hazırlıq və silahlı qüvvələrin (qoşunların) müharibə məqsədinə nail olmaq üçün ardıcıl əməliyyatları birləşdirmək sənətini əhatə edir. Strategiya həm silahlı qüvvələrin, həm də ölkənin bütün ehtiyatlarının düşməni məğlub etməsi ilə bağlı məsələləri həll edir. Bəzi xarici ölkələrdə böyük strategiya (ümumiyyətlə müharibə strategiyası) və kiçik strategiyaya (müxtəlif miqyaslı işlərin planlaşdırılması, hazırlanması və aparılması) ayrılır.
Hərbi elm olaraq, strategiya müəyyən hallarda strateji hərəkətləri bildirir. Amma hərəkətlərin həyata keçirilməsi strateji biliklərindən başqa strateqdə şəxsi (komandan, siyasətçi) keyfiyyətləri tələb edir. Sadəcə strategiya haqqında kitab oxumaqla strateq olmaq mümkün deyil və akademik şəkildə strategiya ilə məşğul olmaq mümkün deyil. Strategiya praktiki fəaliyyət sahəsinə aiddir və yalnız praktik fəaliyyətlərdə özünü göstərir. Buna görə də, strategiya bilik kimi bir alət rolunda və yaradıcı rolundan bəhs edilir. Strategiyada şəxsiyyətin və sənətin özü bəzən strategiyanın əsas elementləri kimi vacibdir.
Hərbi strategiya dövlət siyasəti ilə sıx bağlıdır və ona birbaşa asılıdır. Hərbi strategiya və siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi, ilk növbədə, strategiyanın məzmununun şiddətli vasitələrlə siyasətin davamı olan müharibənin mahiyyəti ilə müəyyənləşdirilməsidir. Siyasət ölkələrin (koalisiyaların) gücünün, ehtimal olunan təhdidlərin və müharibənin nəticələrinin balansını nəzərə alır; hərbi-strateji vəzifələri həll etmək üçün əlverişli şərait yaradır; qoşunların hazırlığı və döyüş qabiliyyəti üçün resursları səfərbər edir. Hərbi strategiya isə dövlətin müharibəyə hazırlığının bütün aspektlərinə təsir göstərir, hərbi quruculuq məsələlərini həll etmək, müharibə məqsədlərini, onun davranış üsullarını və metodlarını, qoşunların hazırlıq səviyyəsini, onların strateji yerləşdirilməsinin vaxtını təyin etmək üçün siyasətə təsir göstərir. Ciddi hərbi strategiya müharibə zamanı siyasətə təsir göstərir. Bəzi hallarda isə “aparılan xarici siyasət strategiyası böyük müharibələrə səbəb olur. Məsələn ABŞ-ın, Qərbin, Almaniyanın və Yapon militarizminin, faşist blokuna qoşulmuş ölkələrin SSRİ-yə qarşı yönəldilmiş təcavüzkar hərəkətlərinin genişləndirilməsi niyyəti ilə birləşməsi buna tarixi misaldır [23.s.66]. Silahlı qüvvələrin əldə etdiyi uğurlar hökumət tərəfindən hazırlanan siyasətin həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Hərbi məğlubiyyətlər isə əksinə hərbi-strateji planların uğursuzluqları siyasi rəhbərliyin hərəkət etməsi vəziyyətini çətinləşdirir və həddini aşdığı hallarda siyasi kursun dağılmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, nəticəyə gəlmək olar ki, ölkələr və koalisiyalar arasında hərbi-siyasi əlaqələrin inkişaf prosesində hərbi strategiyanın əhatə dairəsi genişlənir və onun hərbi nəzəriyyə və praktikada rolu və yeri artır. Hərbi strategiyanın xarakteri və məzmunu əsasən iqtisadiyyat tərəfindən müəyyən edilir, silahlı qüvvələrin yaradılması üçün əsas yaradır, onların kəmiyyət və keyfiyyət tərkibini müəyyənləşdirir, müharibə üçün dövlət hazırlığının dərəcəsinə təsir edir, strategiyanın inkişafı üçün şərait yaradır [18.s 345]. İstehsal səviyyəsi, elm və texnologiyanın nailiyyətləri müasir tipli silah və hərbi texnikanın yaranmasına kömək edən mühüm amillərdir və nəticədə hərbi strategiya nəzəriyyəsinin və təcrübəsinin inkişafını sürətləndirir. Böyük Britaniya hərb tarixçisi Lidel Hartın fikrincə “strategiya” silahlı qüvvələri siyasi məqsədlər üçün istifadə etmək qabiliyyətidir. “Strategiya” konsepsiyası çox sahəli və geniş miqyaslıdır. İlk vaxtlar hərb sənətinin bir hissəsini əhatə edən strategiya anlayışı sonralar hazırlıq və müharibə məsələlərini də əhatə edərək xüsusi elmi yanaşmada “sərkərdə olmaq” sənəti kimi qəbul edilmişdir. İngilis ensklopediyasında strategiya “hərbi məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün bütün milli qaynaqlardan və ya resurslardan istifadə etmək üçün elm və ya bacarıq” kimi başa düşülür. Strategiya barədə çox tez-tez aparılan şərhlərdə onun siyasətlə birbaşa əlaqəsini vurğulayırlar. Sovet dövrünün lüğətlərində bu əlaqə daha da diqqətəlayiqdir.” Siyasət strategiya üçün hədəflər qoyur və strategiya onların həyata keçirilməsini təmin edir”. Strategiya ilə bağlı düşüncə və fikrlər miladdan öncə IV əsrdə yaşayan və “Müharibə sənəti” kitabının müəllifi Sun Tszının açıqlamaları ilə bağlıdır. Onun fikirlərinə görə strategiya açıq münaqişələrin qarşısını almaqla dəyişən şəraitdən istifadə etmək, vəziyyət dəyişikliyini nəzərə almaq qabiliyyətidir. Strategiya müharibə nəzəriyyəsinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi yaranmış, müasir şəraitdə, praktiki olaraq, ictimai həyatın bütün sahələrində tətbiq edilməyə başlamışdır. Strategiyanı anlamadan və tətbiq edilməsini bacarmadan, bir ölkənin və ya bölgənin strateji inkişaf planlaşdırmasından, iqtisadi və siyasi qurumların fəaliyyətlərini təşkil etmək mümkün deyil. Bir çox Universitet və tədqiqat mərkəzlərində strategiya artıq ayrıca bir elmi intizam kimi qəbul edilir və təqdim olunur. Burada əsas məqsəd hədəfləri, hərəkətləri və resursları bütöv birləşdirmək üçün planlaşdırma prosesinin vacibliyi vurğulanır. Silahlı qüvvələri müharibə, planlaşdırma və davranışa hazırlamaq nəzəriyyəsi və praktikası məsələlərini əhatə edir. Hərbi strategiya dövlət siyasəti ilə sıx bağlıdır, doğrudan da ondan asılıdır və hərbi doktrina tələblərinə cavab verir. Müasir şəraitdə siyasətlə strategiya qarşılıqlı əlaqəlidir. Dövlətin siyasi rəhbərliyi müharibənin ümumi siyasi və strateji hədəflərini silahlı qüvvələrin və onun davranışının lazımi vasitələrini hazırlamaq vəzifələrini müəyyənləşdirir. Qədim dövrlərdə yaranmış hərbi strategiya və istehsalın inkişaf səviyyəsinə, sosial sistemin təbiətinə, yeni silahların və hərbi texnikanın yaranması, müharibələrin tətbiqinə uyğun olaraq tədricən inkişaf etmişdir. Sosial-iqtisadi və ictimai siyasi formasiyaların dəyişməsi də hərbi strategiyaya zaman-zaman təsirini göstərmişdir [25]. Hərbi strategiya Qədim Şərq, Hindistan, Çin, Qədim Yunanıstan və Qədim Roma kimi dövlətlərdə əvvəlcə nisbətən qısa məsafələr üçün qısamüddətli müharibələr aparmaqla məhdudlaşdırılırdı, ancaq sonralar böyük miqyasda nailiyyətlər (Böyük İskəndərin, Yuli Sezarın, imperiya dövrünün Roma işğalları, Hunların yürüşləri və.s.) əldə etdilər. Tədricən hərbi nəzəriyyə ortaya çıxmağa başladı. Bir çox sərkərdələr artıq müharibə bölgəsində strateji suallar ətrafında düşünürdülər. Feodalizm dövründə, hərbi strategiyada müəyyən bir durğunluq yaşandı. X-XV-ci əsrlərdə hərbi strategiya, əsasən ağır və yüngül silahlanan cəngavər dəstələrindən ibarət qoşunun tərəfindən aparılan müharibələrdə sezilirdi. Bu müharibələrə Səlib müharibələrini, Səlcuqların müharibələrini, Avropada gedən Yüzillik, Güllər və Otuzillik müharibələri misal göstərmək olar [26.s.77,83,112,113,116.]. Qərbi Avropanın feodal dövlətlərinin arasında olan müharibələrdə mərkəzləşdirilmiş strateji rəhbərliyin və planlaşdırmanın olmaması adi hal hesab olunurdu. Uzun sürən qala istehkam mühasirəsindən çox istifadə edilirdi. Nadir hallarda böyük döyüşlər olurdu. Cin hərb nəzəriyyəçisi və strateqi Sun Szı (E.ə. 544 - E.ə. 496) tərəfindən yazılmış traktat. [16.s. 131] “Müharibə sənəti” hərbi strategiyaya və siyasətə aid məlum çin traktatları arasında ən qədimdir. Əsər on üç fəsildən ibarətdir. Amma Polonius və Vegetius kimi ilkin orta əsr Avropa müəllifləri də öz yazılarında strategiya məsələləri kimi başa düşülən “strategikon”, “strategologiya” ifadələrini göstərmişlər. Erkən orta əsrlərdə Bizans imperiyasında sərkərdələri stratelat adlandırırdılar[29.s,133].Troya müharibələri, Herodot tərəfindən qələmə alınan Yunan-İran müharibələrində(e.ə.484-425), Makedoniyalı İskəndərin yürüşləri (e.ə.334-323-cü illər), Romaya qarşı Hannibalın (e.ə.247-183-cü illər) yürüşləri, Qallara qarşı Yuli Sezarın (e.ə. 100-44-cü illər) yürüşləri və bir çox digər müharibələr ilk dəfə olaraq düşmən ərazilərinin qəflətən işğalı, qalaların mühasirə və zəbti, dəniz mühasirəsi, strateji müharibələr barədə məlumatları əhatə edir. Antik dövrdə belə müharibələrdə müvəffəqiyyət gücün üstünlüyündə deyil, hərbi əməliyyatlar planlarının düzgün hazırlanmasında, hərbi sənət prinsiplərini bilmək və həyata keçirmək imkanlarına malik olmaqda, mövcud güc və vasitələrdən ən yaxşı fayda əldə etməyə imkan verən bacarıqdan istifadə etməkdə görülürdü. Strategiya sənətinin vəzifəsi düşməni cüzi səy və az məsrəfdən istifadə etməklə çox zərərlə məğlub etmək bacarığı idi. İqtisadi potensialın, texniki və texnoloji yeniliklərin yığılması, hərbi sənətin bütün aspektlərinin inkişafı, getdikcə hərbi strategiya müddəalarında əks olunmağa başladı.
Nəzəri olaraq strategiya yalnız XVIII əsrin ikinci yarısında xüsusi bir hərbi elm sahəsi olaraq inkişaf etdməyə başlamışdır, baxmayaraq ki, XV və XVI əsrlərdə müharibənin hazırlanması və keçirilməsi nəzəriyyəsini təqdim etməyə cəhd göstərmişdir. Florensiyalı Nikola Makiavelli (1469 - 1527) “Müharibə sənəti haqqında” adlı əsərində Hərbi strategiya nəzəriyyəsinin inkişafına mühüm töhfə vermişdir. Makiavelli əsərində qeyd edir ki, “Ağıllı heç vaxt birinci yer tutmayıb. O öz yerini hərbi qüvvə sahibinə verir. Ona görə də dövlətdə birinci hərbi xadimlər, sonra isə filosoflar gəlir” [13.s.20]
1762-ci ildə “Taktika və strategiya, ya da hərbi elmlərin əsli prinsipləri haqqında təfsirlər” adlı əsərini nəşr edən Sardinyalı Marquis de Silva, Hollandiyanın, Fransanın, Avstriyanın, Rusiyanın və Prussiya qoşunlarının xidmətində olan Yeddiillik Müharibənin tarixi (1756-1763) strategiyasına əsaslanan general Henri Lloyd (1720-1783) XVIII əsrdə 1789-1794-cü illərdə Fransanın burjua inqilabından meydana gələn dövlətlərin hərbi sistemində qarşıda baş verəcək əhəmiyyətli dəyişiklikləri öncədən təhlil edən Prussiya hərbi yazıçısı Henrix fon Bulo (1757-1807) strategiya haqqında fikirlərini təqdirəlayiq hesab etmək olar.
Rusiyada Strategiya 16-cı əsrin ikinci yarısında IV İvan Qroznının Kazan və Həştərxan xanlıqlarına növbəti hücumları və sonra Baltikyanı ölkələrlə Baltik dənizinə çıxmaq üçün 1558-83-cü illərdə apardığı Livoniya müharibəsi ilə xarakterizə edilir. 1700-21-ci illərdə Şimal müharibəsi dövründə I Pyotr, Baltikyanı ölkələr uğrunda mübarizəni davam etdirərək, hücum və müdafiədən məharətlə istifadə etməklə düşmən üzərində qətiyyətli üstünlük əldə etmişdir, I Pyotr quruda və dənizdə bütün müharibə vasitələrindən istifadə edərək, Baltik dənizinə çıxmaqla qarşısına qoyduğu strateji vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmişdir.
XVII-XVIII əsrlərdə bütün Avropa dövlətlərində hərbi pərakəndəlik dövrü kimi qəbul edilir. Kordon strategiyası yəni feodal cəngavər ordularının, kim necə bacardısa manevr edərək döyüşü qazanmaq üçün, mühasirədən və qala-istehkamları ələ keçirmək bacarığı ilə xarakterizə olunur.
Rusiyada Strategiya XVIII əsrin ikinci yarısında sərkərdələr P. A. Rumyantsev A.V. Suvorov və kordon strategiyasının prinsiplərini rədd edən dəniz komandiri Uşakov strategiyanı siyasətin prioriteti kimi tanımışlar. Onun hərəkətləri yalnız düşmən ərazilərinin işğalı deyil, həm də onun işçi qüvvəsini məğlub etmək idi. Fransız strateji düşüncəsi bir ümumi döyüşdə düşmən üzərində qələbə qazanmaq istəyi ilə xarakterizə olunurdu və bu yanaşma I Napoleonun qəsblərində özünü biruzə vermişdir. Napoleon, düşmən qüvvələrini məğlub etmək üçün böyük silahlı qüvvələrdən necə doğru istifadə etmək strategiyasını tapsa da, lakin onun bu strategiyasını da alt üst edənlər tapıldı. Bu XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın hərbi akademiyasının böyük inkişafı ilə bağlı olan və 1812-ci il Vətən müharibəsinin qəhrəmanı M.İ. Kutuzov idi. Bu strategiyanın (geri çəkilmək, inadkar müdafiə, əks-hücum və təcavüz zamanı düşmənin zəif salınması), iri qoşun hissələrinin idarəedilməsi və partizan hərəkatının qoşunlarla birgə əməliyyatlarını yaratmaq və strateji ehtiyatlarının vaxtında istifadə sənətini əks etdirir. [1] Ktuzovu buna görə alqışlayanlar çox olsa da sonradan Napoleona qalan qoşunu ilə Rusiyadan xilas olmağa görə ona “qızıl körpü” nü yaratmaqda haqlı tənqid edənlər də az olmamışdır. [2int] Kutuzov srtategiyası İkinci Dünya Müharibəsində Sovet İttifaqında vətənlərini müdafiə edən insanların maraqlarına tam cavab vermiş, bu strategiyadan istifadə məlum hərbi nəticələrə gətirib çıxarmışdır. 1812-ci ildə Vətən müharibəsi təcrübəsi, eləcə də XIX əsrin bir sıra digər müharibələri strategiyanın daha da inkişaf etdirilməsi üçün əsas olmuşdur. XVIII və XIX əsrin əvvəllərində. K. Clausevitz, A. Jomini və digərləri Hərbi nəzəriyyəni yazılarına müəyyən dərəcədə Qərbi Avropanın kütləvi burjua orduları barədə fikirlər mövcuddur. Clausevitz, “Müharibə haqqında” əsas əsərində müharibə ilə siyasət arasındakı əlaqə haqqında bir bəyanat hazırlamışdır: “... Müharibə siyasətin bir vasitəsidir; qaçılmaz olaraq sonuncunun xarakterinə malik olmalıdır; bir siyasət tədbiri ilə ölçülməlidir. Buna görə müharibənin başlıca təməlində aparılması, qələmin qılıncın əvəzi olan siyasətin özüdür. [5.s,383]
Qələbəyə nail olmaq üçün müəllif strategiyanın lazımi prinsiplərini müəyyən etmişdir. Eyni zamanda, strategiyada əsas rolun ümumi döyüşün təşkili üçün strateji rəhbərlikdə sərkərdənin istedad və məharətinin əsas olduğuna inanırdı. XIX əsrin hərb yazarı əvvəlcə fransız ordusunda sonralar rus ordusunda xidmət edən Henrix Jomini “Hərb sənətinin strategiya və taktikası”əsərində Kordon strategiyasına qarşı çıxan böyük hərbi əməliyyatlar və hərbi sənət nümunələri haqqında mübahisələrində düşmən ordusunu parçalamaq və həlledici bir döyüşdə məhv etməyin vacibliyini vurğulayırdı. Eyni zamanda o, strategiyanın əbədi və dəyişməz prinsiplərinin o mövcud olduğunu sübut etməyə çalışmışdı. Müharibə təcrübəsinin döyüş meydanlarında olan bütün aspektlərini və nəzəriyyələrinə baxış edərək hücum, geri çəkilmə, müdafiə, xüsusi əməliyyatlar, gözlənilməz manevrlərin aparılması barədə, xüsusən kəşfiyyat, arxa təchizatın təşkili, mühəndis istehkamının və diplomatiyanın hadisələrin gedişinə təsiri barədə mükəmməl klassik tarixi yanaşma etmişdir. [3]. Strategiyanın həmin dövrlər üçün bu dəyişilməz prinsipləri 1861-1865-ci illərdə ABŞ-da, 1866-cı ildə Avstriya-Prussiya müharibəsində, 1870-1871-ci illərdə Fransa Prussiya müharibəsindən və 1877-1878-ci illər Rus-Türk müharibələrində istifadə olunurdu. Böyük orduların hərəkətini sürətləndirmək, müəyyən sahələrdə onların tədarükü və konsentrasiyasını təmin etmək məsələləri həyata keçirilirdi. Sürətlə atəş açan silahlar qoşunların döyüş gücünü və qabiliyyətlərini artırırdı. Telefon və teleqrafın istifadəsi bir neçə istiqamətdə fəaliyyət göstərən silahlı qüvvələrin nəzarətinə imkan yaradıb. Bütün bunlar yeni şəraitə cavab verən strateji baxışlarda özünü büruzə verirdi. Bu sahədə Alman generalı, strateji baxışları ilə böyük iz buraxan Alman Baş qərargah komandanı Qraf Alfred fon Şliffen idi. O, güclü birliklərlə ildırımsürətli ilk zərbə ilə düşməni məğlub etmək kimi bir strategiya təklif edirdi. Şliffen Almaniya üçün iki cəbhədə - Qərbdə və Şərqdə müharibə aparmağı planlaşdırmış və bunu müvəffəqiyyətlə sona çatdıra bilmişdir. [5] Fransız strateji düşüncəsinin üstünlüyü, Müharibə prinsipləri (1903) və Müharibə İdarəetmə (1904) əsərlərində “əbədi”, “dəyişməz” müharibə prinsiplərini tərtib edən F. Foş idi. O, hücumu strateji fəaliyyətin əsas forması kimi tanıyıb və ən mühüm düşmən qruplaşmalarını məğlub etmək üçün daxili əməliyyat xəttləri boyunca qüvvələrin konsentrasiyasını tələb edirdi. Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Avropa ölkələrinin əksəriyyətinin strateji konsepsiyalarında (1914-18) qısa müharibənin vacibliyindən bəh olunur. Ancaq bu anlayışlar, sarsılmaz ildırımsürətli zəfər planları uğursuz oldu. Uzunmüddətli davamlı strateji mövqelər cəbhəsinin formalaşması ilə həm koalisiyalar, həm də “mövqelərdən çıxma” yolu nəticəsində öz dayanığlığını tapa bilmədi. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, F. Foş 1920-ci ilin yanvarında Paris sülh konfransı (1919-1920) Ali Şurasının iclaslarında Cənubi Qafqaz respublikaları problemlərinin müzakirəsində iştirak etmişdir. Antantanın Ali Hərbi Şurasının sədri olan Foş məruzə ilə çıxış edərək Qafqaza bir neçə diviziya göndərməyi zəruri saymışdı. O, hesab edirdi ki, yalnız hərbi qüvvə göndərməklə Qafqazı bolşevik işğalından xilas etmək olar [7]. Müharibə zamanı siyasi liderlik rolu, siyasətin strategiyaya təsiri, koalisiya ölkələrinin müharibənin koordinasiyasında rolunu artırmışdır. Strategiya əvvəllər olduğu kimi, düşmən işğalını məhv etmək, ərazini ələ keçirmək və ya tutmaq üçün tətbiq olunurdu. Yeni döyüş vasitələri (təyyarələr, tanklar, sualtı qayıqlar) və artilleriyanın yaxşılaşması ilə tərəflərin strateji imkanları artırdı. Sadalanan bu yeni texniki imkanlarla əməliyyatlar və döyüşlər aparmaqla strateji məqsədlərə nail olunurdu. Yeni strateji ittifaqlar formalaşdıqda - cəbhələr (ordu qrupları), qoşunların strateji komandası və nəzarət daha mürəkkəbləşdi və strateji ehtiyatların rolu artmağa başladı. Koalisiyanın problemləri, birləşmiş planın, vahid komandanlığın yaradılmasının, siyasi və strateji rəhbərliyin birliyi, qarşılıqlı strateji fəaliyyətin təşkili və digərlər prioritet məsələlərin inkişafına təkan yaratdı.
XX əsrin 30-cu illərində faşist diktaturanın qurulması ilə Almaniyanın imperialist dairələri dünya hökmranlığı uğrunda müharibəyə hazırlıqlarını davam etdirməyə başladılar. Faşist Almaniyasının strategiyası müharibə elan etmədən sürpriz bir hücum, bir sıra Qərb və Şərqi Avropa ölkələrinin hava qüvvələrinin, tank birləşmələrinin və havadan hücum güclərinin kütləvi istifadəsi ilə qarşı tərəfin ardıcıl və sürətli məğlub edilməsini nəzərdə tuturdu. Müharibəyə hazırlığın mərkəzi planında qələbənin qısa müddətdə əldə edilməsi nəzəriyyəsindən ifadə olunmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi.
Böyük Britaniyanın ikinci dünya müharibəsi başlanması ərəfəsində hərbi strateji hazırlığını, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin yaradılması və hərbi əməliyyatların quruda müharibə hazırlığına və keçirilməsinə kifayət qədər diqqət yetirməməsi, əsas diqqətin hava qüvvələrinin yaradılmasına yönəldməsində görmək olar. Avropada materikdə müharibə, əsasən, müttəfiq qoşunlarının qüvvələri tərəfindən kiçik bir ekspedisiya tərəfindən aparılması nəzərdə tutulurdu. Bu, Britanıya ilə faşist təcavüzkarlarının təşviq siyasətinə əsaslanan siyasi strategiya faşist Almaniya ilə SSRİ arasında müharibəyə səbəb olmuşdur. Böyük Britaniya kimi Amerika Birləşmiş Ştatlarının hərbi strtegiyası, donanmanın və aviasiyanın inkişafına yönəldilmişdir. Dəniz donanması dəniz sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdi və Hərbi strategiya müharibələrin aparılması təcrübəsini ümumiləşdirmək əsasında tədricən inkişaf etmişdir. Strategiya nəzəriyyəsinin inkişafı müharibə kimi bir ictimai-siyasi fenomenin təkamülünün müəyyən edilməsi, nəzəri əsaslandırılması və proqnozlaşdırılması üçün yeni, elmi əsaslı üsullar açır. Bu, sülh dövründə, savaş vasitələrindən istifadə etməklə və ya istifadə etmədən dövlətlər tərəfindən aparılan hərbi əməliyyatları daha dərindən öyrənməyə imkan verir. Hərbi elmlər qanununa görə hərbi strategiya hərbi sənətin tərkib hissəsidir, ən yüksək sahəsini təmsil edir. Hərbi sənətin digər komponentləri - əməliyyat sənəti və taktikası ilə əlaqədar olaraq - strategiya dominant mövqe tutur və bütün silahlı qüvvələr üçün eynidır. “Görkəmli rus və sovet hərbi teatrçısı A.A.Svecin hərbi strategiyanı “sehrli qələbə” “komandirin ulduzu”, adlandırmışdır.[22] Bunun nəticəsi olaraq, strategiya keçmiş dünya təcrübəsi və müasir müharibələr, silahlı münaqişələr, əməliyyat və döyüş təlimləri sintezinə əsaslanmalı və bu sahədə biliklərin gələcək inkişafı ilə əlaqədar təcrübələrdən və dərslərdən nəticə çıxarmalıdır. Ancaq “hərbi strategiya” kateqoriyasındakı “qoşunların idarəetmə bacarığı” kimi bu qədər dar bir şərh ilə razılaşmaq olmaz. O, obyektiv şəkildə genişlənir və dövlətin hərbi fəaliyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsini əhatə edir. Bu, hərbi strategiyanın, dövlətin hərbi fəaliyyətinin əsasıdır. Hərbi strategiyanın məzmunu bir nəzəriyyə və praktik fəaliyyət sahəsi kimi qalıcı, dondurulmuş, heç bir şərt üçün uyğun deyildir. Həm dövlət, həm də müxaliflər arasında müxtəlif sahələrdə baş verən dəyişikliklər ilə yanaşı, bir sıra amillərdən asılı ola bilər. Əsaslar bunlardır:
- “Xarici siayasətdə geosiyasət və geostrateji mövqeyində dəyişikliklər, regionda və dünya mərhələsində hərbi-siyasi qüvvələrin uyğunlaşdırılması. Rəqiblərin konsepsiyaları və doktrinalarına yenidən baxılması (dəyişdirilməsi); [25.s,582].”
- Hərbi qüvvənin təhlükəsi və birbaşa istifadəsi zamanı aparılan siyasi məqsədlər;
- Dövlətin hərbi doktrinasının müddəalarının aydınlaşdırılması;
- Dövlətin və onun hərbi gücünün iqtisadi imkanlarının nəzərə alınması;
- Tərkibi, silahlı qüvvələrin vəziyyəti, silah və hərbi texnikanın inkişaf səviyyəsi;
-Silahlı qüvvələrin hərbi əməliyyatların baş verməsində vəzifələrinin dəyişdirilməsi (aydınlaşdırılması).
Hərbi strategiyanın idrak və praktik fəaliyyətinin məqsədi müharibədir. Lakin müharibə yalnız hərbi elm çərçivəsində tədqiq edilə bilməyən kompleks və çoxtərəfli sosial və siyasi bir fenomendir. Elmin bəzi sosial və texniki sahələri onun digər aspektlərini araşdırır. Hərbi strategiyanın bilik və fəaliyyəti mövzusu müharibənin əsas və xüsusi tərəfi - silahlı mübarizə və onun ən yüksək səviyyəsi strateji səviyyəsidir. Hərbi strategiyanın müəyyən mövzusu öz vəzifələrini müəyyənləşdirir. Onların ən vacibi bunlardır:
-Dövləti mümkün müharibəyə hazırlamaq;
- Sülh dövründə və müharibə dövründə silahlı qüvvələrin rəhbərliyi;
- Müharibələrin təbiəti və strateji məzmununu öyrənmək, hərbi vasitələrlə onların qarşısının alınması yolları;
- Hava qüvvələrinin hazırlanması üçün tələblərin formalaşdırılması;
- Müharibənin inkişafı və strateji fəaliyyət formaları;
- Təyyarələrin istifadəsinin strateji planlaşdırılması;
- Silahlı qüvvələrin tam təmin edilməsi üçün tələblərin formalaşdırılması.
Ümumilikdə müharibələri planlaşdırma və keçirmək və strateji ölçülü hərbi əməliyyatlardan əlavə, ölkəni və onun silahlı qüvvələrini müharibəyə hazırlamaq nəzəriyyəsini və tətbiqini əhatə edir.
ən strateji xüsusiyyətləri:
- Müharibə məqsədləri;
- Müharibə edən tərəflərin mümkün tərkibi;
- Müharibələrin və onların müxtəlif davranış vasitələrindən istifadə etmələrinə yol açmaq vasitələri;
- Silahlı qüvvələrin strateji fəaliyyətinin formaları;
- Gərginlik və məkan çərçivəsi;
Hərbi strategiya nəzəriyyəsi müasir müharibələrin təbiəti və onların hərbi vasitələrlə qarşısının alınması yolları, ölkəni və Silahlı Qüvvələri təcavüzə, döyüş üsullarına və formalarına yönəltmək üçün hazırlanan bilik sistemidir.
Strategiya nəzəriyyəsi müharibələrin təsnifatını ölçmə, müddət, vasitələr və aparma metodlarına uyğun müəyyənləşdirir. Bir müharibənin xarakterik xüsusiyyətlərini müəyyən edən amillər, məzmunu və qarşılıqlı əlaqələrini ortaya qoyur, onları haqlı edir.
- müharibələrin mümkün müddəti və onların nəticələri.
Praktik fəaliyyət sahəsi olaraq hərbi strategiya hərbi-siyasi əlaqələrin monitorinqi və nəhəng düşmənlərin hərbi-iqtisadi imkanlarını, qoşunlarının döyüş qabiliyyətini və müharibə üsullarını təhlil etməklə məşğuldur; silahlı qüvvələrin, əməliyyat teatrının, ölkənin iqtisadiyyatının və əhalisinin müharibə üçün hazırlanması tədbirlərini müəyyənləşdirir; qoşunların yerləşdirilməsinin həcmi və vaxtı, hərbi əməliyyatlarda liderlik prosedurunu planlaşdırır. Nəticədə, hərbi strategiya yalnız dövlətin silahlı müdafiəsi məsələlərini deyil, sülh dövründə hərbi fəaliyyətin bir sıra digər aspektlərini, o cümlədən silahların sökülməsinin, müharibələrin qarşısının alınması və dayandırılmasının aktual məsələlərini də nəzərdən keçirməlidir. Bu da onun inkişafının digər vacib bir tendensiyasıdır. Hərbi strategiyanın nümunələri strateji vəzifələri həll etməyə yönəlmiş dövlət və yüksək hərbi rəhbərliyin fəaliyyətini tənzimləyən obyektiv olaraq (təkrarlanan) əsas əlaqə və proseslərdir. Ümumi müharibə, müharibə qanunları və strategiyaların ümumi qanunlarına əsasən, onun həyata keçirilməsi üçün prinsiplər hazırlanır ölkənin və silahlı qüvvələrin müharibə üçün hazırlanmasında dövlət və yüksək hərbi rəhbərliyin praktik fəaliyyəti üçün ümumi, elmi əsaslı müddəalar, qaydalar, tövsiyələr, strateji ölçüsünün hərbi hərəkətləri aparılır. Sülh zamanı və müharibə zamanı silahlı qüvvələrin rəhbərliyi formalaşdıqda təhlükə dövründə hərbi əməliyyatlar aparmaq üçün yığılmış təcrübəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Prinsiplər hərbi qanunvericilik aktlarının tələblərini, hərbi doktrinanın müddəalarını və müdafiə sahəsində digər normativ hüquqi sənədlərin tələblərini əks etdirir.
Hərbi əməliyyatların hazırlanmasında hərbi strategiyanın əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
-Hərbi-siyasi və strateji vəziyyətdəki dəyişiklikləri təxmin etmək lazımdır;
- Strateji məqsədlərin və məqsədlərin müharibənin siyasi məqsədlərinə uyğunluğu;
-Dövlətin müharibə üçün əvvəlcədən hazırlanması, strateji ehtiyatlar və ehtiyatların yaradılması;
-Müdafiə məsələləri üzrə bütün təhlükəsizlik strukturlarının hərəkətlərinin əlaqələndirilməsi;
- Silahlı Qüvvələrin yüksək döyüş və səfərbərlik hazırlığına;
- Qoşun qruplarının (qüvvələrin) döyüş hazırlığını təmin etmək.
Hərbi əməliyyatlar zamanı hərbi strategiyanın ən mühüm prinsipləri aşağıdakılardır:
- Strateji tədbirlərin sürpriz, həlledici və davamlılığı;
- Silahlı Qüvvələrin növləri, qoşun növləri və qüvvələrdən razılaşdırılmış istifadə;
- Silahlı qüvvələrin möhkəm və davamlı rəhbərliyi;
- Silahlı Qüvvələrin strateji fəaliyyətinə hərtərəfli dəstək;
- Strateji təşəbbüslərin ələ keçirilməsi və saxlanılması;
- Qoşun, qüvvələr və manevr:
Müharibənin təbiətindəki dəyişiklik, hazırlıq və davranış şərtləri ilə strategiyanın köhnəlmiş və yeni prinsipləri yox olur. Keçmişin müharibələri nəticəsində yaranan zamanauyğun prinsiplər istifadə edilmir. Digərləri ifadə formalarını qoruyarkən və ifadə formasında dəyişməz olaraq qalan vacib prinsiplər, xüsusi məzmunlarla zənginləşir.
“XIX-cu əsrin sonlarından başlayaraq Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqaz həm də transkontinental enerji Nəqliyyat kommunikasiya əlaqələndiricisi və beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi sisteminin təsiredici mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Bütün bunlar bu ərazinin ümumi geosiyasi vəziyyətinə, həm də yerli ölkələrin beynəlxalq, regional və milli siyasətinə mühüm təsir göstərmişdir”[28,s.14].
Hərbi strategiyanın dövlətin milli təhlükəsizliyi və geosiyasi maraqları baxımından vacibliyi məsələsində bugün Azərbaycan Respublikasını bariz misal göstərmək olar. Dövlətin hərbi strategiyasının əsasını təşkil edən prinsiplərin onun hərbi çəhətdən qüdrətlənməsinin təşkil etməsinin, ərazi-milli təhlükəsizlik, regional geosiyasi təhlükəsizlik məsələləri ilə sinxron olmasındadır. Daxildən konstitusion hüquqla, xaricdən isə beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul olunmuş norma və prinsipləri ilə heç bir ziddiyyət təşkil etməyən hərbi cəhətdən güclənmə məqsədi, NATO alyansı ilə yaxınlaşma Azərbaycan Respublikasının hərbi strategiyasının əsas siyasi məqsədini təşkil edir. Lakin “Genişlənmə strategiyasında Avro atlantik məkandan kənara çıxan NATO təşkilata üzv subyektlərindən fərqli olaraq Azərbaycana münasibətləri, yalnız tərəfdaşlıq, əməkdaşlıq, təlimat, və məsləhətləşmələr xarakterli olduğundan bu alyansın Yeni Qafqaz siyasəti “Ehtiyatlı strategiya” adlandırılmışdır. [10.s 96-97, 21.s,3]”. “İlk növbədə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində kömək məsələsində NATO kimi böyük bir arenanı əhatə edən hərbi-siyasi qurum Azərbaycan üçün milli təhlükəsizliyin təmin olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər. [20, s.485]. Daha sonra qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın hərbi strategiyasında güclənməsinin məqsdləri NATO-nun Cənubi Qafqazda olan əsas maraqları ilə üst-üstə düşür. Bunlar aşağıdakılardır.
-Regionun coğrafi və strateji mövqeyi;
-Avropa təhlükəsizliyində Cənubi Qafqazın rolu;
-Kütləvi qırğın silahlarının yayılması təhlükəsinin olması;
-Bir dövlətin hegemonluğuna yol verməmək”. [19, s.14]
Ən vacib olan sonuncu məsələ Qafqazın, xüsusən Azərbaycanın kommunikasiya potensialının əhəmiyyətinin Mərkəzi Asiya və Xəzəryanı regionun hüdudlarından kənara çıxmasının nəzərə alınmasıdır. Bu potensial, geosiyasi və geoiqtisadi aspektdən nəzərə alınıb qiymətləndirilməlidir.” [11.s,216]. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin silahlı Qüvvələrə göstərdiyi qayğının nəticəsində Azərbaycanın hərbi cəhətdən güclənməsi strategiyasının mühüm prinsiplərinə görə NATO maraqları ilə uyğunluğuna diqqət yetirək:
Azərbaycanın hərbi cəhətdən qüdrətlənməsinin ilk növbədə Ermənistan tərəfindən onun torpaqlarının 20 faizinin işğal edilməsi faktının nəticəsinə görə:
Cənubi Qafqaz regionunun təhlükəsizliyi konfiqurasiyasında hərbi cəhətdən güclü olan Azərbaycanın yeri və rolu faktının vacibliyinə görə:
Azərbaycan Respublikasının hərbi doktrinasında nəzərdə tutulduğu kimi Azərbaycan Respublikasının yerləşdiyi regionun təhlükəsizlik mühitinə aşağıdakılar təsir edir: “regiondakı münaqişələrin iqtisadi maraqlara mənfi təsirinin artması, o cümlədən region dövlətlərinin ərazisindən keçən enerji və nəqliyyat infrastrukturunu təhlükə altına qoyması” [27.13-cü bənd] müddəasından irəli gələn hərbi cəhətdən güclü olan Azərbaycan Respublikasının öz üstün geostrateji imkanlarından istifadə edərək müəllifi və vasitəçisi olduğu beynəlxalq tranzit və transmilli enerji layihələrinin infrastrukturunun təhlükəsizliyində rolu faktının vacibliyinə görə.
Hərbi strategiyada güc amilinə müasir dövrdə əhəmiyyət verilməsi barədə səslənən fikirlərə, Prezident İlham Əliyev Bakıda Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbində kursantaların qarşısında 2012-ci ildə çıxışı zamanı vurğuladığı: “... əfsuslar olsun ki, müasir dünyada beynəlxalq hüquq normaları pozulur. Biz bu mənzərəni görürük. Bu pozuntular getdikcə daha da geniş vüsət alır. Belə olan halda, əlbəttə biz də görürük ki, güclü olmasan, sənin hüquqların tapdanacaqdır.” ifadəsinə Beynəlxalq baxışdan yanaşdıqda, bütün sadalananların və dövlət başçısının bu istiqamətdə yürütdüyü tədbirlərin fonunda Azərbaycanın hərbi cəhətdən güclənməsi strategiyasının qanunauyğun, siyasi və nəzəri əsaslarala tam məntiqəuyğun olduğu öz təsdiqini tapır. Bu da hazırda Beynəlxalq müstəvidə Müstəqil Azərbaycan Respublikasının hərbi strategiyasının, regional və geosiyasi sülhün təminatçısı rolunu yerinə yetirməsi anlamında qiymətləndirilməsi vacib olan məsələlərdən hesab olunmaqdadır.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:
1. ASE IX cild Bakı 1986 .
2. Лиддел Гарт Б.Х. Стратегия непрямых действий. перевод с английского.1957.
3. https://histerl.ru/periudi_istorii/otechestvennaia_voina/obhodnie_manevr_kutuzova.htm
4. https://ru.w Отечественная история: энциклопедия. / Под ред. В. Л. Янина. Т. 3. -М.
БРЭ, 2000. — С. 247vikipedia.
5. Clausewitz, On War, cild 2, M., 1937
6. https://www.labirint.ru/books/194784/
7. https://ru.wikipedia.org/wiki/ Шлиффен,_Альфред_фон
8. Фош Фердинанд // Большая советская энциклопедия
9. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ensklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı.Lider
nəşriy. 2004.S.379
10. Elşən Nəsibov. Avroasiya geosiyasi mühiti. Bakı 2013.
11. Novruz Məmmədov. Geosiyasətə giriş. Bakı, 2011.
12. Prezident İlham Əliyevin Heydər Əliyev adına Ali Hərbi Məktəbdə çıxışı. 2018-ci il.
13. Макиавелли Н. О военном искусстве. Пер. с итальянского. Государственное военное издательство наркомата обороны союза ССР. Москва , 1939
14. Hərbi Bilik Jurnalı. Müdafiə Nairliyi. 2016. 2.
15. Tarix və onun problemləri. Elmi əsərlər bülleteni. BDU, Bakı 2019. I.
16. Cabbar Məmmədov Diplomatik Psixologiya Seattle, Washington, United States.
https://books,google.az/books?isbn=9952821794
17. Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin nitqi, Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali
Hərbi Məktəbində xüsusi təyinatlı hərbi təhsil müəssisələrinin 2012-ci il buraxılışına həsr
olunmuş mərasim, 25 iyun 2012-ci il, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi internet
saytı, http://www.president.az/articles/5252
18 .http://svom.info/entry/220-voennaya-strategiya-v-mezhdunarodnyh-otnosheniyah/ 15.12.2018.
19. Frederik Kune. НА́ТО “Южный Кавказ” Кавказский институт мира, демократии и развития. Тбилиси. 2003
20. Mehdiyev R. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri. B., XXI-Yeni nəşrlər evi, 2005,
21. Azərbaycan Respublikası XİN arxivi, Azərbaycan- NATO əlaqələrinə dair arayış.1994,
22. A.A. Свечин. http://militera.lib.ru/science/svechin1/about.html
23. R.F. İvanov. Duayt Eyzenhauer. Tərcümə “İşıq” Bakı 1985.
24. Henry Kissinger. Diplomatiya. Tərcümə Yaşar Əsədov. Qanun Nəşriyyatı. Bakı, 2015
25. https://ru.wikipedia.org/wiki/Военное_дело
26. E.M.Əsədov.Qədim və yeni müharibələrin müqayisəli siyasi təhlili. Bakı.2015.
27. http://anl.az/down/meqale/azerbaycan/2010/iyun/124735.htmAzərbaycan Respublikasının Hərbi doktrinası. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 2010-cu il 8 iyun tarixli 1029-IIIQR nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmişdir.
28. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik, Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2015, 1056 s.
29. M. Kalankatuklu Albaniya tarixi, Alban salnaməsi Mxitar Qoş. Bakı 2006.
Açar sözlər: Hərb sənəti, müharibə, sərkərdə, əməliyyat, dövlət siyasəti, strateji fəaliyyət, silahlı müdafiə, ərazi bütövlüyü, beynəlxalq aləm, hərbi münaqişə, işğalçı qüvvələr.
РЕЗЮМЕ
Концепция стратегии
Рамиль Ариф оглы Аллахвердиев
Стратегия охватывает компоненты боевых искусств, их наиболее важные области, подготовку страны и вооруженных сил к войне, планирование и теорию войны, а также практику. Исследует закономерности войны, разрабатывает методы и формы подготовки и проведения стратегических операций; Определяет цели и задачи армии и флота фронтов, определяет военные цели и задачи сил, непосредственно связанных с политикой. Различные формы и методы экономического, технического и политического развития общества появляются в разные периоды истории, и неизбежно, что они будут созданы в будущем.
Ключевые слова: военное искусство, война, командир, операция, государственная политика, стратегическая деятельность, вооруженная защита, территориальная целостность, международное сообщество, военный конфликт, оккупационные силы.
SUMMARY
The concept of strategy
Ramil Arif oglu Allahverdiyev
The strategy covers the components of martial arts, its most important area, the preparation of the country and its armed forces for war, the planning and theory of war, as well as practice. Researches the regularities of the war, develops methods and forms of preparation and conduct of strategic operations;
Defines the goals and objectives of the army and navy of the fronts, defines the military goals and objectives of the forces, is directly related to politics. Different forms and methods of economic, technical and political development of society appear in different periods of history, and it is inevitable that they will be created in the future.
Key words: Military art, war, military commander, operation, public policy, strategic activities, Armed defense. territorial integrity, the international community, military conflict, the occupation forces.
